Η Δύση, επιβάλλει οικονομικές κυρώσεις στη Ρωσία. Ο αντικειμενικός στόχος, είναι να λυγίσουν τους Ρώσους οικονομικά, ώστε να μειωθεί το κύρος του Πούτιν και ο λαός να τον απεχθάνεται. Η προσδοκία αυτή είναι συμπεριφορική: μέσω της τιμωρίας ο λαός θα διχαστεί. Για την ακρίβεια, ονομάζεται αρνητική ενίσχυση (Lieberman, 1993). Στον Συμπεριφορισμό, που είναι καθαρά πειραματική και εμπειρική θεωρία της ψυχολογίας, η αρνητική ενίσχυση καθοδηγεί το πρόσωπο στην ανταπόκριση που θέλει να έχει.
Ένα πολύ απλό παράδειγμα δείχνει την επίδραση της: εάν το παιδί δεν γράψει τουλάχιστον 16 στο διαγώνισμα των μαθηματικών, ο γονέας θα του απαγορεύσει να βγει το Σάββατο με τους φίλους του. Η προσδοκία, είναι πως μέσω αυτής της αρνητικής κατάστασης, το παιδί θα μελετήσει παραπάνω μαθηματικά ώστε, την επόμενη φορά, να γράψει πάνω από 16 για να του επιτραπεί η έξοδος με τους φίλους του.
Άρα, η προσδοκία των Δυτικών είναι ψυχολογική και το ερώτημα μπορεί να απαντηθεί μόνο από την ψυχολογία που βασίζεται σε θεωρία και δεδομένα παρόμοιας εμπειρίας. Ας αναλυθεί λοιπόν η προσέγγιση της Δύσης.
Ομαδική Ταυτότητα: ο Εθνικισμός ως Ένστικτο
Οι εξελικτικοί και κοινωνικοί ψυχολόγοι, όπως και οι βιολόγοι, έχουν μελετήσει προσεκτικά την ανταπόκριση των ατόμων και των ζώων απέναντι σε μια επικίνδυνη πρόκληση (Mader, 2009; Γεωργάς, 1990; Lieberman, 1993; Brown, 2008; Heine, 2008; Buss, 2019; Hogg & Vaughan, 2021; ΛεΜπον, 2004, 1998).
Έχουν εντοπίσει τρεις πιθανές αντιδράσεις, που ισχύουν για τα άλλα ζώα, το άτομο αλλά και τα έθνη. Θα παρουσιαστούν με δύο απλά παραδείγματα.
Ας υποθέσει ο αναγνώστης πως είναι σε μια ζούγκλα της Αφρικής. Έστω ότι δύο καμηλοπαρδάλεις προχωράνε μόνες τους και συναντάνε μια μεγάλη αγέλη υαινών, αποτελούμενη από δέκα μέλη. Η αγέλη πεινάει και πιστεύει ότι μπορεί να σκοτώσει τις καμηλοπαρδάλεις αν λειτουργήσει με ομαδική στρατηγική. Σχεδιάζουν να επιτεθούν πέντε στο κάθε ένα, να τα κουράσουν, να τα τραυματίσουν σταδιακά και στο τέλος να τα φάνε.
Αν και φυτοφάγα ζώα, οι καμηλοπαρδάλεις έχουν τεράστιο μέγεθος και πάρα πολύ δυνατά πόδια. Με πατήματα και κλωτσιές μπορούν να προκαλέσουν θανάσιμη βλάβη σε μια ύαινα. Όμως απειλούνται από τον μεγάλο αριθμό του εχθρού και έχουν να αντιμετωπίσουν μια πρόκληση ζωής ή θανάτου. Τι θα κάνουν;
Πρώτον, θα πολεμήσουν για τη ζωή τους. Αυτό σημαίνει, ότι θα ανταποκριθούν στην επίθεση και θα αποκρούσουν τις πρώτες απόπειρες ώστε να σταματήσει η πάλη.
Δεύτερον, θα μπορούσαν να τρέξουν και να φύγουν. Εάν δουν ότι δεν έχουν ελπίδα και δεν τους συμφέρει, τότε η φυγή είναι λογική.
Τρίτον, μπορούν να παγώσουν. Αυτό μπορεί να γίνει όταν το ζώο νιώσει απελπισμένο και αδύναμο.
Και στα τρία σενάρια, η ομαδική ταυτότητα των υποψήφιων θυμάτων αυξήθηκε, διότι μόνο μέσω της συνεργασίας μπορούν να πετύχουν το στόχο τους. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για την αγέλη των υαινών.
Έστω ότι μια παρέα τριών ατόμων προχωράει στο δρόμο. Ξαφνικά, εμφανίζονται άλλοι τρεις που θέλουν να τους ληστέψουν. Τα πιθανά σενάρια είναι πάλι τα ίδια.
Ή θα δείρουν όσο πιο βίαια μπορούν τους ληστές, ή θα τρέξουν να φύγουν, ή θα παγώσουν και θα τους ληστέψουν. Το ίδιο ακριβώς ισχύει όμως και για τους ληστές: ή θα χτυπήσουν αγρίως ώστε να πάρουν τα λάφυρα, ή θα τρέξουν να σωθούν εάν δεν πάει καλά η απόπειρα, ή θα παγώσουν από μια υπερβολικά βίαιη ανταπόκριση (π.χ. η πρώτη κίνηση ενός αμυνόμενου, να είναι μαχαίρωμα στο μάτι του εχθρού, ώστε οι άλλοι δύο να παγώσουν από τον τρόμο).
Και στα τρία σενάρια, η ομαδική ταυτότητα αυξήθηκε διότι μόνο μέσω της κοινής δράσης και της συνεργασίας θα καταφέρουν ότι είναι να καταφέρουν. Θα μπορούσε να υπάρχει και αντιπάθεια μεταξύ των μελών, αλλά λόγω του κινδύνου παραβλέπετε επειδή παρουσιάστηκαν οι σημαντικοί άλλοι, οι εχθροί.
Άρα, ή πόλεμος, ή φυγή, ή πάγωμα και υποταγή. Και στα τρία το ομαδικό πνεύμα αυξάνεται. Δεν υπάρχει άλλο σενάριο.
Όπως γνωρίζουν οι ψυχολόγοι αλλά και οι διεθνολόγοι, ο εθνικισμός είναι μαζικό και ατομικό ένστικτο που αυξάνεται όταν το άτομο ή η κοινωνία απειλείται και ενοχλείται από ξένους (Hogg & Vaughan, 2021; Buss, 2019; Tamir, 2020; Smith, 2019; Mearsheimer, 2019).
Αυτός είναι ο λόγος, όταν κατά τη Γερμανική εισβολή στην ΕΣΣΔ, ο Στάλιν μίλησε για τον «Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο». Ήξερε πολύ καλά, πως ο εθνικισμός είναι ένστικτο που συνδέει την κοινωνία με το παρελθόν της. Δεν μίλησε για ταξική πάλη και άλλες μαρξιστικές φλυαρίες. Ήταν οι Ρώσοι που αμύνονταν κατά των Γερμανών. Ήταν Ρώσοι επειδή δ ε ν ήταν Γερμανοί. Ήταν καλοί επειδή δ ε ν ήταν κακοί Γερμανοί.
Όταν λοιπόν ο Έλληνας Πρωθυπουργός έστειλε τα ΜΑΤ στα νησιά και χτυπούσε αγρίως Έλληνες πολίτες, τα ήδη μηδαμινά ποσοστά του έπεσαν ακόμα πιο χαμηλά. Όταν όμως ανταποκρίθηκε στη λαθρομεταναστευτική εισβολή του Έβρου, κατά των Τούρκων και των Untermensch που προωθούσαν, τότε ανέβηκαν πάρα πολύ (ασχέτως εάν μετά έπεσαν και πάλι μιας και δεν υπάρχει ούτε ένα σημείο που να χειρίζεται καλά).
Μάλιστα, στην τότε κρίση, είχε πνιγεί και ένα βρέφος κατά την παράνομη απόπειρα των γονιών του να περάσουν τα Ελληνικά θαλάσσια σύνορα. Πρέπει να τονιστεί υπερβολικά το γεγονός, πως, κανένας δ ε ν ενδιαφέρθηκε για τον θάνατο του μωρού, διότι εκείνη τη στιγμή απειλούνταν το κάθε άτομο ξεχωριστά και όλη η ελληνική κοινωνία συλλογικά.
Οπότε, υπήρξε μια στιγμιαία και ραγδαία άνοδος του εθνικιστικού ενστίκτου. Την άνοδο, την προκάλεσε η απόπειρα της Τουρκίας και των λαθρομεταναστών. Αυτοί είναι οι σημαντικοί άλλοι.
Όταν λοιπόν κάποιος προκαλεί άλλες χώρες, στρατιωτικά, οικονομικά, λαθρομεταναστευτικά κ.α., τότε τις φέρνει ακόμα πιο κοντά. Αυτό είναι το θεωρητικό συμπέρασμα. Επιβεβαιώνεται όμως από την εμπειρία;
Κούβα.
Η Κούβα είναι ένα άριστο παράδειγμα και αντιπροσωπεύει τέλεια την ορθότητα του επιχειρήματος. Αρχικά, οι Αμερικάνοι απέτυχαν να αποτρέψουν την ανάληψη της εξουσίας από τον Φιντέλ Κάστρο. Έτσι, αποφάσισαν να λύσουν το πρόβλημα του Σοβιετικού δορυφόρου απέναντι από το Μαϊάμι, μέσω της ακραίας βίας – που είναι η τροφή της ιστορίας. Η CIA, οργάνωσε την «Εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων», όπου έλαβε δράση στις 17 Απριλίου του 1961. Οι ΗΠΑ εκπαίδευσαν και εξόπλισαν μια ταξιαρχία που είχε στόχο την πτώση του Κάστρο.
Η εισβολή στην Κούβα απέτυχε πλήρως με αποτέλεσμα ο Κουβανικός λαός να αυξήσει τον εθνικισμό του και η αποδοχή του Κάστρο να εκτοξευτεί στα ύψη.
Αφού λοιπόν οι Αμερικάνοι απέτυχαν, έστρωσαν και το έδαφος για την πυραυλική κρίση της Κούβας, που έγινε ένα χρόνο αργότερα. Από τη στιγμή που οι ΗΠΑ στόχευαν την Κριμαία με πυρηνικά τοποθετημένα στην Τουρκία, ο Κάστρο, απειλούμενος από τους Αμερικανούς, αποφάσισε να βάλει σοβιετικά πυρηνικά στη χώρα του.
Η κρίση έφερε τον κόσμο στα πρόθυρα παγκόσμιου πυρηνικού πολέμου. Εκεί λοιπόν, οι ΗΠΑ ξέχασαν την «ανεξαρτησία» των κρατών! Αν η Κούβα είναι ανεξάρτητη, τότε γιατί να μην βάλει σοβιετικά πυρηνικά;
Η κρίση αυτή, αύξησε ακόμα παραπάνω τα ποσοστά του Κάστρο, διότι ναι μεν δεν υλοποιήθηκε ο στόχος, αλλά ο ίδιος παρουσιάστηκε και πάλι ως υπερασπιστής και σωτήρας. Τα επίπεδα του Κουβανικού εθνικισμού έφτασαν σε κορύφωση (Plokhy, 2021; Carradice, 2017).
Μετά από περισσότερο διάστημα μισού αιώνος, οι ΗΠΑ και η Κούβα ακόμα δεν έχουν ξεπεράσει την κρίση και πάρα πολλοί Κουβανοί μισούν την Αμερική.
Ιράν
Οι κυρώσεις στην ιστορική Περσία, υπάρχουν από τη δεκαετία του εβδομήντα, σχεδόν μισό αιώνα (Fayazmanesh, 2008). Το αποτέλεσμα, είναι οι Ιρανοί να μισούν ακόμα παραπάνω τους Αμερικανούς και τη Δύση γενικότερα. Σύμφωνα με έρευνα, η πλειοψηφία των Ιρανών, πιστεύει ότι οι ΗΠΑ είναι μια επικίνδυνη χώρα που θέλει να ελέγξει το Ιράν και να συγκρουστεί μαζί του. Το 2005, το 46% είχε την άποψη αυτή. Μετά τη δολοφονία του Ιρανού στρατηγού Σολεϊμανί, από τους Αμερικανούς, αυξήθηκε στο 66%. Το 2005, το 37% έβλεπε θετικά τις αξίες της Αμερικής. Τώρα είναι μόλις στο 12% (1).
Συνεπώς, οι κυρώσεις και ο εκφοβισμός των ΗΠΑ αυξάνει το κύρος της Ιρανικής κυβέρνησης, αυξάνει τον αντιαμερικανισμό και φέρνει τους Πέρσες ακόμα πιο κοντά.
Brexit
Ένα από τα καλύτερα παραδείγματα είναι και το Brexit: ο βρετανικός λαός, αρνήθηκε να παραδώσει τη χώρα του στις Βρυξέλλες. Πως θα δεχθεί ο Άγγλος να αποφασίζει ο ξένος Γερμανός για τις υποθέσεις του ΗΒ; Αυτομάτως, αυξήθηκε ο πατριωτισμός και οι Άγγλοι βγήκαν από την ΕΕ. Ο εθνικισμός τονίστηκε από την επίσκεψη του Χουσεϊν Ομπάμα, όταν κάλεσε τους Άγγλους να ψηφίσουν υπέρ της παραμονής τους στην ΕΕ. Τις ίδιες εντολές έδωσαν και οι Ευρωπαίοι όπως ο Γιούνγκερ, με αποτέλεσμα να αυξηθεί η απέχθεια (Mearsheimer, 2019; Reynolds, 2020). Ο πατριωτισμός κορυφώθηκε διότι τα ΜΜΕ έκαναν μονόπλευρη προπαγάνδα υπέρ της παραμονής και κατά του Nigel Farage.
Συνεπώς, όταν μια κοινωνία απειλείται από ξένους, τότε αυξάνεται η ενότητα της, το κύρος της κυβερνήσεως, το αίσθημα της συλλογικότητας και φυσικά ο εθνικισμός της.
Η Ευρώπη έχασε τον τρίτο της χρηματοδότη και δημιουργήθηκε μεγάλη απέχθεια μεταξύ του ΗΒ και της ΕΕ.
Ελλάδα: το δημοψήφισμα και το μεγαλύτερο κομματικό κανάλι στο YouTube.
Το 2015, ο απαίσιος Πρωθυπουργός της χώρας, Αλέξανδρος Τσίπρας, έκανε το περιβόητο δημοψήφισμα που κοστίζει μέχρι και σήμερα στην οικονομία της χώρας.
Οι Έλληνες, ένιωσαν αδικημένοι από τους Ευρωπαίους και το ΔΝΤ. Έτσι, παραδόξως, αυξήθηκαν τα ένστικτα του εθνικισμού στη χώρα ακόμα και σε ανόητους αριστερούς που υποτίθεται πιστεύουν σε ταξική κοινωνία και όχι εθνική.
Μόλις ανακοινώθηκε το δημοψήφισμα, όλοι οι Ευρωπαίοι πήραν θέση για το θέμα και προέτρεψαν τους Έλληνες να ψηφίσουν «ναι»: Γιούνγκερ, Ολάντ, Μέρκελ, Χουσεϊν Ομπάμα, Κάμερον κ.α. Όλοι τους έδωσαν συμβουλή στον Ελληνικό λαό και υπήρξαν και πολύ σοβαρές απειλές.
Το αποτέλεσμα, ήταν να τονωθεί ακόμα περισσότερο η απέχθεια προς τους Βανδάλους και να αυξηθεί το ποσοστό του «όχι». Και εδώ λοιπόν, οι απειλές των ξένων οδήγησαν σε συσπείρωση της κοινωνίας.
Ένα άλλο δυνατό παράδειγμα, είναι φυσικά ο Ηλίας Κασιδιάρης. 107.000 συνδρομητές
Το κατεστημένο του Κολωνακίου αποφάσισε να βάλει την ΧΑ στη φυλακή. Η ΧΑ ουσιαστικά διαλύθηκε και ο Κασιδιάρης ίδρυσε το δικό του κόμμα «Έλληνες για την Πατρίδα».
Έτσι λοιπόν, το κατεστημένο, πίστεψε πως με τη φίμωση και την ποινή θα ξεμπερδέψει με το φαινόμενο της ΧΑ. Το αν η δίκη ήταν αντικειμενική ή όχι δεν έχει καμία σημασία απολύτως.
Μέσα από τα κάγκελα της φυλακής και χωρίς καμία τηλεοπτική προώθηση, το κανάλι του κόμματος στο YouTube έχει ξεπεράσει τους 100.000 συνδρομητές. Ο Σύριζα κ ρ ύ β ε ι τους συνδρομητές!
Σε σύγκριση με άλλα, το ΜέΡΑ25 έχει 34.000, η Ελληνική Λύση το ίδιο και το κανάλι του Σύριζα κρύβει την προβολή των συνδρομητών του, οπότε έχει ελάχιστους.
Την ίδια απόκρυψη στον αριθμό των συνδρομητών, κάνει και το κομματίδιο της ΝΔ. Το κυβερνών κόμμα, δεν εμφανίζει τον αριθμό των συνδρομητών του!
Αυτό σημαίνει, πως στην πλατφόρμα του YouTube το μεγαλύτερο κανάλι πολιτικού κόμματος είναι του Κασιδιάρη! Κατά τ ’άλλα, στις δημοσκοπήσεις αναφέρουν πως έχει 2%. το κομματίδιο της ΝΔ κ ρ ύ β ε ι τους συνδρομητές!
Ένας από τους πολλούς λόγους που ο Κασιδιάρης έχει τα μεγαλύτερα ποσοστά στην Ελλάδα, με τεράστια διαφορά από τα υπόλοιπα κόμματα, είναι η ηλιθιότητα του κατεστημένου: το ότι μπήκε στη φυλακή σημαίνει καθαρά πως τα ποσοστά του θα ανέβουν υπερβολικά και θα έχει το μεγαλύτερο κανάλι στο YouTube.
ΗΠΑ
Η εκλογή του Προέδρου Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ, οφείλεται σε μεγάλο ποσοστό στην αποτυχημένη προσέγγιση του κατεστημένου. Όσοι ήθελαν ή έστω σκεφτόντουσαν να ψηφίσουν Τραμπ, αποκαλούνταν ρατσιστές, συντηρητικοί, μισογύνηδες και όλες τις υπόλοιπες λέξεις του νευρωτικού λεξιλογίου κάθε φιλελεύθερου.
Όπως τονίζει εμφατικά ο Mearsheimer (2019), ο Τραμπ κατέβηκε κατά της fιλελεύθερης ηγεμονίας και νίκησε. Μισεί όλα τα ινστιτούτα (ΝΑΤΟ, ΟΗΕ, ΔΝΤ κ.α.), δήλωσε πως ο κόσμος ήταν πολύ καλύτερος όσο ζούσε ο Σαντάμ Χουσεϊν και ο Καντάφι, συνεργάστηκε στενά με δικτάτορες και τα έβαλε με τους δυτικούς. Απαξίωσε να κάνει χειραψία με την Μέρκελ, που την έχει αποκαλέσει «καταστροφη» της χώρα της.
Όσον αφορά την οικονομική συνεργασία μεταξύ των χωρών, με μεγάλη περηφάνεια αυτοαποκαλούνταν Mr.Tariff και έβαλε τεράστιες ταρίφες σε χώρες που έπληξε οικονομικά (Γερμανία, Καναδάς, Μεξικό και άλλες).
Αρχικά, ο Τραμπ κατέβηκε κατά των Ρεπουμπλικανών του αντιπάλων και καταδίκασε το Δόγμα Μπους που κατέστρεψε τον πλανήτη. Τους επιτέθηκε προσωπικά αποκαλώντας τους άσχημους και ανόητους. Είπε ότι το ΝΑΤΟ είναι άχρηστο και ότι οι Δυτικές χώρες εκμεταλλεύονται τις ΗΠΑ. Κατηγόρησε την Μέρκελ για την καταστροφή του Ευρωπαϊκού πολιτισμού από την λαθρομετανάστευση μουσoυλμάνων. Είπε ότι θα χτίσει ένα τεράστιο τείχος στα σύνορα του Μεξικού. Σχεδόν σε κάθε του ομιλία ανέφερε ότι οι ΗΠΑ δεν θα πληρώνουν «τα σπασμένα» των άλλων χωρών. Mr Tariff
Έτσι κέρδισε την υποψηφιότητα του κόμματος. Μετά στράφηκε κατά της Κλίντον. Στο debate, την αποκάλεσε διεφθαρμένη και απατεώνισσα. Είπε ότι η πολιτική της κατέστρεψε τον πλανήτη.
Με μεγάλη λύσσα, σχεδόν όλα τα ΜΜΕ επιτέθηκαν στον Τραμπ στηρίζοντας την Κλίντον. Το αποτέλεσμα ήταν να αυξηθούν ακόμα περισσότερο τα ποσοστά του και να κερδίσει τις εκλογές. Και εδώ, η προσέγγιση του κατεστημένου εξελίχθηκε σε τεράστια αποτυχία.
Ο Mr Tariff λοιπόν, οφείλει τη νίκη του στην επίθεση που δέχθηκε από το κατεστημένο.
Ρωσία.
Δεν είναι η πρώτη φορά που η Ρωσία θα δεχθεί κυρώσεις από τους τρομοκράτες της Δύσης. Η Δύση επέβαλε κυρώσεις όταν απελευθερώθηκε η Κριμαία από τους ναζί της Ουκρανίας και την διεφθαρμένη κυβέρνηση της, που είχε τοποθετήσει ο «δημοκράτης» Πάιατ με πραξικόπημα.
Σύμφωνα με τον Mearsheimer (2019), οι κυρώσεις κατά της Ρωσίας μεγάλωσαν το ποσοστό αποδοχής του Πούτιν και οδήγησαν σε ενότητα της Ρωσικής κοινωνίας (2). Επίσης, έφεραν την Ρωσία πιο κοντά στην Κίνα, δημιουργώντας έναν αήττητο πόλο στρατιωτικά και οικονομικά. Ακριβώς το ίδιο θα γίνει και με τις καινούργιες κυρώσεις.
Για τους Ρώσους, ο Πούτιν μάχεται κατά του δυτικού επεκτατισμού που θέλει να βάλει την Ουκρανία στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ, έτσι ώστε οι πυρηνικοί πύραυλοι να φτάνουν σε λίγα λεπτά στην Μόσχα. Όπως αναλύθηκε και στο προηγούμενο άρθρο, η εκστρατεία προς το παρόν πάει πάρα πολύ καλά και δεν θα ολοκληρωθεί σε λίγες ημέρες λόγω των τεράστιων αποστάσεων.
Όπως λοιπόν υπερασπίζεται την Ρωσία και την Ευρασιατική Ένωση από τους Δυτικούς, έτσι θα υπερασπιστεί και πάλι τους Ρώσους από τον οικονομικό πόλεμο. Το αποτέλεσμα είναι η κορύφωση της αποδοχής του Πούτιν και η άνοδος της στήριξης στο όνομα του.
Φαίνεται σίγουρο πως το κατεστημένο δεν θα αλλάξει προσέγγιση. Αλλά, όπως είπε και ο Σουν Τζου (2008), όταν ο εχθρός κάνει λάθος, ε ν ί σ χ υ σ ε τ ο.
Buss, D. M. (2019). Evolutionary psychology: The new science of the mind. Routledge.
Brown, C. (2008). Developmental Psychology. London. Sage
Γεωργάς, Δ. (1990). Κοινωνική Ψυχολογία. Τ1. Αθήνα.
Carradice, P. (2017). Cuban missile Crisis - thirteen days on an atomic knife edge, October 1962. Pen & Sword Books Ltd.
Fayazmanesh, S. (2008). The United States and Iran sanctions, wars, and the policy of Dual Containment. Routledge.
Heiden, L.A. & Hersen, M. (1999). Εισαγωγή στην Κλινική Ψυχολογία. 7ή Ελληνική Έκδοση. Αθήνα. Ελληνικά Γράμματα.
Heine, S.J. (2008). Cultural Psychology. New York. Norton
Hogg, M. A., & Vaughan, G. M. (2021). Social psychology. Pearson.
ΛεΜπον, Γ. (2004). Ψυχολογία των Μαζών. Ελληνική Έκδοση. Ζήτρος. Θεσσαλονίκη.
ΛεΜπον, Γ. (1998). Πολιτική Ψυχολογία. Ελληνική Έκδοση. Ζήτρος. Θεσσαλονίκη.
Mader, S.S. (2008). Human Biology. 10th Edition. New York. McGraw Hill
Lieberman, D.A. (1993). Learning: Behavior and Cognition. 2 nd Edition. California. Brooks.
Pozzulo, J & Benell, C. & Forth. 2009). Forensic Psychology. A. 2 nd Edition. Toronto. Pearson.
Plokhy, S. (2021). Nuclear folly: A new history of the Cuban Missile Crisis. Allen Lane.
Smith, A. D. (2010). Nationalism: Theory, ideology, history. Polity Press.
Σουν Τζου. (2008). Η Τέχνη του Πολέμου. Ελληνική Έκδοση. Αθήνα. Οξύ.
Tamir, Y. (2020). Why Nationalism. Princeton University Press.
- https://theconversation.com/what-iranians-think-of-the-us-and-their-own-government-129400
- https://www.youtube.com/watch?v=ppD_bhWODDc
https://www.youtube.com/watch?v=JrMiSQAGOS4
https://www.youtube.com/watch?v=Nbj1AR_aAcE
https://www.youtube.com/watch?v=nZVIaXFN2lU
