Ψυχολογικός Πόλεμος

‘Τι είναι ελπίδα;’, ερωτήθει κάποτε ο Αριστοτέλης. Ο σοφότερος άνδρας του Ελληνικού κόσμου, απάντησε: ‘το όνειρο ενός ξύπνιου’ (Διογένης Λαέρτιος, 18), τονίζοντας την ματαιότητα της ελπίδας σε αντίθεση με την ωμή πραγματικότητα. 

Είναι φανερό ότι όσοι πιστεύουν στην κοινωνική ‘πρόοδο’και οι ελπιδοφόροι της κυβερνήσεως, θα διαφωνήσουν με τον Αριστοτέλη. Οι ελπίδες τους, εκφράζονται με αφηρημένες έννοιες όπως ‘Διεθνές Δίκαιο’,  ‘αλληλεγγύη’, ‘στήριξη των συμμάχων’ και ‘ισότητα’, λέξεις όπου χρειάζονται βιβλιοθήκες ολόκληρες για να μελετηθούν και πάλι δεν θα γίνουν κατανοητές (ΛεΜπον, 2004, σ94). Ένα παράδειγμα είναι ο ΥΠΕΞ, που για την εκπληκτική διπλωματική κίνηση του Ερντογάν στην Λιβύη, δήλωσε:

‘η κατάσταση σταθεροποιείται...και έχω την ελπίδα – για ελπίδα μπορώ να μιλήσω δεν μπορώ να έχω εγώ βεβαιότητα για το τι κάνουν άλλες χώρες – έχω την ελπίδα ότι μέσα στο πλαίσιο της λογικής και του Διεθνούς Δικαίου όλα πάνε πάρα πολύ καλά’ (1)

Το πολυταξιδεμένο θήραμα που γελοιοποιείται σε κάθε του εμφάνιση, προφανώς διαφωνεί με τον Αριστοτέλη. Φυσικά αποσκοπεί στις εντυπώσεις, τάχα σοβαροφάνειας και ψυχραιμίας (δηλαδή συγκαλυμμένης δειλίας), διότι η ‘λογική’ που επικαλείται γελοιοποιεί τον ίδιο.

Έτσι, η ανάληψη εξουσίας στηρίζεται καθαρά στις εντυπώσεις της στιγμής, το μάρκετινγκ και την διαφήμιση, όπως έχει τονίσει πολλάκις ο Γιανναράς (2).

Όλα αυτά έχουν επίπτωση στο ηθικό κάθε λαού και αυτό φαίνεται στην κυρίαρχη τάση όσον αφορά την ιεράρχηση των αναγκών, της ουσίας και της ερμηνείας.

Συνέπεια της παρακμής, είναι ένα πλήθος αναφορών και άρθρων που θέτουν την οικονομία πάνω από την πολιτική (3). Όμως, έχουν ήδη γίνει αναφορές περί των προηγουμένων και η ουσία των αναφορών είναι πως υπάρχει η απόπειρα το κράτος να αντιμετωπίζεται ως εταιρεία. 
Έτσι λοιπόν, προσλαμβάνονται πλήθος γραφειάδων ‘ειδικών’ για να εμπλουτίσουν τις εντυπώσεις, δηλαδή τα φαινόμενα και όχι την ουσία. Αυτό βέβαια που δεν καταλαβαίνουν όσοι προσεγγίζουν έτσι τα πράγματα (συμπεριλαμβανομένων και των αυλικών που τους περιτριγυρίζουν), είναι το εξής τεράστιο ψυχολογικό λάθος: κάθε επιχείρηση διακατέχεται από ένα απολύτως καθορισμένο πεπρωμένο: κάποτε θα κλείσει. Είτε θα γίνουν διοικητικά λάθη, είτε μια πολιτική εξέλιξη θα καταστρέψει την εταιρεία (όπως ένας πόλεμος ή μια χρεοκοπία), ίσως εμφανιστεί μια πολύ πιο ανταγωνιστική εταιρεία με καλύτερες υπηρεσίες/προϊόντα σε πιο προσιτές τιμές, μεταξύ πολλών άλλων λόγων που δεν αφορούν περαιτέρω. Το πότε και το πως είναι άγνωστα, αλλά θα γίνουν πραγματικότητα και εμφανίζονται παράλληλα. Ουσιαστικά είναι ήδη πραγματικότητα το τέλος μιας εταιρείας από τελεολογική άποψη. Άρα, όσοι ακολουθούν αυτή την οπτική (στην πολιτική εφαρμογή και όχι στον χώρο των επιχειρήσεων) είναι θύματα ψυχολογικού πολέμου. 
Αντίθετα, τα σοβαρά κράτη έχουν μεγαλύτερη διάρκεια, όπως η Κινεζική Αυτοκρατορία με ασταμάτητη συνέχεια 2000 ετών (Gelber, 2009). Το Ρωμαϊκό κράτος  διήρκησε είτε 2206 έτη (από την ίδρυση της Ρώμης το 753 π.Χ. μέχρι την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453 μ.Χ.), ή 1123 (από την ίδρυση της Κωνσταντινουπόλεως το 330 μ.Χ. μέχρι την άλωση), είτε 1096 (από την δημιουργία της αυτοκρατορίας του Αυγούστου το 27 π.Χ. μέχρι την άλωση). 
Συνεπώς, ο χειρισμός του κράτους ως εταιρεία έχει μια τεράστια ψυχολογική σύγχυση. Αυτή η κατάσταση, προϊόν της νοσηρής ειρήνης που επικράτησε στην Ευρώπη από τον Β’ ΠΠ και έπειτα, οδήγησε την αποχαύνωση των Ευρωπαϊκών λαών. Θεώρησαν την ειρήνη ως φυσική κατάσταση του κόσμου και ως μοναδικό νόημα ζωής την αύξηση του εισοδήματος. Η ζωή όμως είναι σύγκρουση, πάλη, μάχη και αστάθεια. Αυτή η νοοτροπία έχει ακόμα παλαιότερες ρίζες, εάν κάποιος δει την διαφορά της μεταξύ ΗΠΑ-Κίνας. Ένας έμπειρος διπλωμάτης ορίζει έτσι την διαφορά ερμηνείας του κόσμου των ΗΠΑ και της Κίνας:

The American President no matter who he is, thinks the normal condition of the world is stability, and if it is unstable there has to be a problem, and you fix that problem and stability returns. The Chinese President thinks, that the solution of a problem is an admissions ticket for another problem, and therefore the Chinese President is thinking of a process and the American President in this period is thinking of a deal, but in general American negotiators think of the solution of what brought him into the conference room, even with good intensions it’s hard to merge these.. (4)

Ο Αμερικανός Πρόεδρος πιστεύει στην σταθερότητα, ενώ ο Κινέζος σε μια κατάσταση Γιν-Γιανγκ, δηλαδή στην φιλοσοφική θεώρηση πως οι αντίθετες ωθήσεις είναι μέρος της φυσικής κατάστασης του κόσμου, που ποτέ δεν κυριαρχεί η μία πάνω στην άλλη απολύτως, διότι ο κόσμος μεταμορφώνεται με βάση την πορεία των αντιθέσεων (Sterckx, 2019; Norden, 2011).

Έτσι, σε αυτή την ψυχολογική διαφορά ερμηνείας του κόσμου που οφείλεται σε πολλαπλές βάσεις, όπως η εμπειρία της ιστορίας, η διαφορετική οικογενειακή ιεραρχία, η τέχνη και η έρευνα μεταξύ άλλων, ο ειρηνοποιός μετατρέπεται σε θήραμα (Spengler, 2015). Επειδή η ζωή όμως είναι πάλη και τα κράτη (που κυβερνούνται από πολίτες ούτως ή άλλως), όπως και οι άνθρωποι, προσπαθούν να επικρατήσουν το ένα πάνω στο άλλο, ενδιαφέρονται να συμμορφώσουν την συμπεριφορά του αντιπάλου (Brzezinski, 2012; Daddow, 2017; Kauppi & Viotti, 1999). Φυσικά, η ένοπλη βία είναι το απόλυτο μέσο για την επικράτηση και εμφανίζεται όταν τα υπόλοιπα μέσα βίας, όπως οι οικονομικές κυρώσεις, ολοκληρώσουν τον κύκλο τους.

Όμως, πριν την έκρηξη ωμής βίας, κατά την διάρκεια και πάνω απ’όλα αφού έχει ολοκληρωθεί η ένοπλη σύγκρουση, υπάρχει ένα άλλο πεδίο μάχης που επηρεάζει τα πάντα: ο ψυχολογικός πόλεμος. Οπότε θα αναφερθεί συνοπτικά το σημαντικότατο αυτό μέσο για την επικράτηση, που βρίσκεται σε καθημερινή χρήση από τις κυβερνήσεις μέχρι τα ΜΜΕ, τις θρησκείες και τους αστρολόγους, τις στρατιές και τις μαζικές διαδηλώσεις, τις επιχειρήσεις και το εμπόριο, τις ερωτικές σχέσεις και τον εργασιακό τομέα κάθε επαγγέλματος.

Ορισμός του Ψυχολογικού Πολέμου

Ένας καλός ορισμός του ψυχολογικού πολέμου, είναι: η εφαρμοσμένη ψυχολογία που αποσκοπεί στην επιρροή των συναισθημάτων και αισθημάτων, των τάσεων και της συμπεριφοράς του στόχου, έτσι ώστε να συμμορφωθεί προς την επιθυμητή κατάσταση (Qualter, 2011; Nagy, 2011; Linebarger, 2010; US Army, 2019). Ο ψυχολογικός πόλεμος είναι από τις πιο αρχαίες εφαρμογές της ψυχολογίας. Όμως, υπάρχουν κάποια σοβαρά και αναγκαία κενά που είναι απαραίτητο να αναφερθούν για να γίνει κατανοητό το δύσκολο πλαίσιο του ως προς την απόκτηση γνώσης.  

Απόκτηση Επιστημονικής Γνώσης Στον Κλάδο

Μια θεωρία/προσέγγιση είναι σεβαστή όταν ακολουθεί μια αποδεκτή και ορθή μέθοδο εξαγωγής συμπερασμάτων. Οπότε η αξία καθορίζεται από το πως μπορεί να αποκτηθεί επιστημονική γνώση, ένα ερώτημα που κινητοποιεί την έρευνα από τα αρχαία χρόνια και έχει να κάνει με την παγκόσμια επιρροή που έχει ασκήσει η Πλατωνική και η Αριστοτελική μέθοδος (Preston, 2014).

Ο Πλάτων δείχνει επάνω, στις ιδέες. Ο Αριστοτέλης εστιάζει στην εμπειρία.

Για τον Πλάτωνα, η εμπειρία είναι μόνο φαινόμενα και δεν αποτελεί αλήθεια από μόνη της. Η αλήθεια βρίσκεται στις ‘ιδέες’ που εκφράζονται μέσω των νόμων της φύσεως και των μαθηματικών μεταξύ άλλων. Μόνο η σύλληψη της ιδέας κάνει κατανοητή την μορφή της αλήθειας, όχι η εμπειρική έκφραση της.

Αντίθετα, για τον Αριστοτέλη δεν υπάρχουν Πλατωνικές ιδέες. Μοναδικό κριτήριο είναι η εμπειρία, δηλαδή η πιστοποίηση ή όχι μιας θεωρίας που δημιουργήθηκε από την εμπειρία, την συνεχόμενη και μετρήσιμη παρατήρηση ενός φαινομένου. Εδώ, η θεωρία πηγάζει από την εμπειρία.

Ένα παράδειγμα δείχνει την διαφορά. Και οι δύο μεγάλοι άνδρες απεχθάνονταν την Δημοκρατία. Συμφωνούν και οι δύο στο ότι είναι το χειρότερο πολίτευμα. Ο δρόμος του συλλογισμού όμως είναι διαφορετικός.

Για τον Πλάτωνα που ακολουθεί την αφαιρετική μέθοδο, επειδή η ‘ιδέα’ του πολιτεύματος είναι λανθασμένη, εξίσου προβληματική θα είναι και η εφαρμογή της.

Για τον Αριστοτέλη το συμπέρασμα βγαίνει από την εμπειρία. Όπως γράφει ο ίδιος στα Πολιτικά, από τον εκφυλισμό της Βασιλείας δημιουργήθηκε η Τυραννία, από την παρακμή της Αριστοκρατίας η Ολιγαρχία, και από την παρακμή της Πολιτείας (δηλαδή της Αριστοκρατίας μεγαλύτερου εύρους), δημιουργήθηκε η Δημοκρατία, που την θεωρεί το χειρότερο από όλα τα πολιτεύματα. Άρα ο συλλογισμός βασίζεται στο τι έδειξε η εμπειρία. Εξού και η ενασχόληση του με την βιολογία, δηλαδή με εμπειρικά φαινόμενα. 
Και μόνο του ότι ο Πλάτων ασχολήθηκε πάρα πολύ με τα μαθηματικά, ενώ ο Αριστοτέλης ενδιαφέρονταν για το πως συμπεριφέρονται και αναπαράγονται τα άλλα ζώα, δείχνει την διαφορά απόκτησης γνώσης. Ο Πλάτων είναι αφαιρετικός, ο Αριστοτέλης επαγωγικός (Durant, 2006).

Με βάση την Πλατωνική και Αριστοτελική μέθοδο αναπτύχθηκε (και αναπτύσσεται εν αγνοία του), κάθε επιστημονικός κλάδος (Zimring, 2019). Η επικράτηση του ενός ρεύματος επάνω στο άλλο έχει σημαντικές αλλαγές στην πορεία ενός πολιτισμού και της επιστήμης (Durant, 1959). Η σημερινή εποχή μάλλον χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη επιρροή της Αριστοτελικής μεθόδου, αν και η Πλατωνική αποτελεί σημαντικό χαρακτηριστικό και κερδίζει ξανά έδαφος (όπως παραδείγματος χάρην, επιστημονικοί κλάδοι που αποδεικνύουν ότι η εμπειρία και οι αισθήσεις είναι αρκετά περιορισμένες).

Σύμφωνα με τον Karl Popper (2002), επιστημονική θεωρία είναι αυτή που παρέχει την δυνατότητα ως προς την επαλήθευση και την κατάρριψη της. Αυτός είναι από τους πιο γνωστούς ορισμούς στον χώρο της επιστημολογίας. Η άποψη είναι κάπως στενή, διότι ουσιαστικά αποδέχεται μόνο την επαγωγική προσέγγιση, αγνοώντας το γεγονός πως και η αφαιρετική μέθοδος παρέχει επαληθευτική επιβεβαίωση. Παρόλαυτα, είναι από τις πιο γνωστές και στην συγκεκριμένη περίπτωση φαίνεται ταιριαστή λόγω της κυριαρχίας της εμπειρίας ως σεβαστής προσέγγισης. Είναι φανερό πως πρόκειται για Αριστοτελική προσέγγιση.

Το πιο ταιριαστό αντίθετο παράδειγμα είναι φυσικά η αστρολογία. Δεν υπάρχει κανένας αντικειμενικός τρόπος να μετρήσει κάποιος τους ισχυρισμούς των αστρολόγων. Πως θα εξετάσει κάποιος επιστημονικά την ύπαρξη ενός ‘Υδροχόου’ ή ενός ‘Ιχθύ’, πόσο μάλλον την επιρροή που έχουν οι πλανήτες στις ερωτικές του σχέσεις και στην οικονομική του κατάσταση και άλλων φαντασιοκοπημάτων; Αντιθέτως τους επιστημονικούς ισχυρισμούς των αστρονόμων, μπορεί κάποιος να τους παρατηρήσει και να αποπειραθεί να τους καταρρίψει (αν και για ευνόητους λόγους, το ελεγχόμενο πείραμα είναι αρκετά περιορισμένο).

Ως εκ τούτου, με βάση τα σημερινά δεδομένα η εμπειρική επαλήθευση είναι ο πιο σεβαστός τρόπος για να θεωρηθεί κάτι έγκυρο. Εάν μάλιστα η θεωρία δημιουργήθηκε επαγωγικά (δηλαδή οι συλλογισμοί ως πορίσματα της εμπειρίας και όχι το αντίθετο), τότε έχει μεγαλύτερη απήχηση.

Μια σοβαρή ψυχολογική προσέγγιση, όπως η Γνωσιακή-Συμπεριφορική (Beck, 1991, 2011) και ο Συμπεριφορισμός (Lieberman, 1993), ακολουθούν μια επιστημονική δηλαδή, εμπειρικά επαληθεύσιμη στατιστικά μορφή. Π.χ. ο Συμπεριφορισμός εστιάζει σε πειράματα, με αντικειμενικές μετρήσεις πάνω σε άλλα ζώα, αλλά και σε ανθρώπους. Όπως κάθε επιστημονική θεωρία, παρέχει την δυνατότητα να αποπειραθεί οποιοσδήποτε προς την κατάρριψη της. 
Επιβεβαιώνεται ή όχι η εγκυρότητα της  υποθέσεως του ερευνητή, οι ανεξάρτητες και εξαρτημένες μεταβλητές, η αξιοπιστία των εργαλείων του, η ανάλυση προηγούμενων ερευνών και η συσχέτιση των αποτελεσμάτων του με άλλες έρευνες (Martin, 2000). Όλα αυτά είναι μετρήσιμα με στατιστικές αναλύσεις με την αξιοπιστία να καταγράφεται με βάση την θεωρία των πιθανοτήτων. Ότι ξεπερνά το αποδεκτό ποσοστό προβλέψεως είναι άκυρο, οπότε η υπόθεση θεωρείται πως δεν ισχύει (Kantowitz, Roediger & Elmes, 2014). Ότι εμπεριέχεται σε αυτό, θεωρείται βάσιμο και εφαρμόσιμο. 

Όμως, στην επαγωγική διεξαγωγή συμπερασμάτων, δεν υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα για το αποτέλεσμα σε περίπτωση που επαναληφθεί το πείραμα, αλλά ισχυρή προσδοκία. Αυτό, οφείλεται στο γεγονός, πως μια μικρή αλλαγή στις μεταβλητές μπορεί να αλλάξει το αποτέλεσμα. 

Φυσικά υπάρχουν και κάποια όρια σε κάθε χώρο που επηρεάζονται από το ηθικό πλαίσιο αξιών του νόμου και από άλλους παράγοντες. Βέβαια, το πειραματικό όριο δεν σημαίνει πως κάτι δεν αξίζει ή δεν μπορεί να μελετηθεί. Παραδείγματος χάρην, οι Διεθνείς Σχέσεις δεν είναι επιστήμη με την στενή πειραματική έννοια του όρου (Kaupi & Viotti, 1999). Δεν μπορεί κάποιος πειραματικά να επιτεθεί με ατομικές βόμβες κατά της Ρωσίας, για να εξετάσει το αντίκτυπο που θα είχε η εφιαλτική κατάσταση στην συμπεριφορά του Ρωσικού κράτους και των υπολοίπων. Παρόλαυτα, δεν σημαίνει πως κάτι τέτοιο δεν μπορεί να γίνει, ούτε πως δεν μπορεί να εξεταστεί με άλλους τρόπους.

Μειονεκτήματα στην Μελέτη του Ψυχολογικού Πολέμου

Τίποτα από όλα αυτά δεν υπάρχουν στον ψυχολογικό πόλεμο. Όσοι λαμβάνουν αποφάσεις περί αυτού, επιβάλλεται να μένουν στην αφάνεια για ευνόητους λόγους. Οι αντίπαλοι τους είναι άγνωστοι. Δεν υπάρχει πειραματική επιβεβαίωση ακρίβειας των αποτελεσμάτων, δηλαδή εμπειρική επαλήθευση της διαδικασίας με στατιστική μέτρηση. Ο κανονικός πόλεμος είναι μετρήσιμος όσον αφορά τον εξοπλισμό και τις απώλειες. Ο ψυχολογικός πόλεμος σε καμία περίπτωση δεν έχει τέτοιες μετρήσεις. Έπειτα, αυτοί που αποφασίζουν για τον ψυχολογικό πόλεμο, δεν πολεμούν ποτέ τον αντίστοιχο αντίπαλο τους, όπως δύο άρματα μάχης σε μια πεδιάδα ή δύο πυγμάχοι, αλλά χτυπάνε πάντα οτιδήποτε άλλο εκτός αυτών. Επιπλέον, η βιβλιογραφία είναι μικρή σε αντίθεση με οποιονδήποτε άλλο κλάδο. Επίσης, τα επίσημα εγχειρίδια (π.χ. του Αμερικανού Στρατού), ενώ παρέχουν σημαντικότατες πληροφορίες, είναι εύλογο να υποθέσει κανείς πως είναι αποτέλεσμα λογοκρισίας. Πρώτον, δεν υπάρχει κανένας λόγος να γνωστοποιηθούν τεχνικές και μυστικά όπου θεωρούνται απόρρητα και αποτελεσματικά. Δεύτερον, επειδή το θέμα είναι ευαίσθητο και μπορεί να ξεπερνάει τα όρια του νόμου, είναι προτιμότερο να εφαρμόζεται χωρίς να φαίνεται. Τα μειονεκτήματα είναι σοβαρά αλλά τα πλεονεκτήματα ίσως δημιουργούν ισορροπία.

Πλεονεκτήματα του Ψυχολογικού Πολέμου

Ο ψυχολογικός πόλεμος έχει απεριόριστη διάρκεια σε αντίθεση με την πολεμική σύγκρουση. Δεν έχει κανέναν περιορισμό από τους νόμους του πολέμου. Ποτέ δεν αυτοανακηρύσσεται αλλά πάντα είναι υπό την μορφή νόμων, κυρώσεων, προπαγάνδας ή της θεϊκής πίστης, μεταξύ πολλών άλλων. Μπορεί να συνδιάσει εφαρμογές από εντελώς διαφορετικές ψυχολογικές προσεγγίσεις, από την ψυχανάλυση μέχρι τον ακραίο συμπεριφορισμό (Linebarger, 2010).

Ο ψυχολογικός πόλεμος εκμετελλεύεται τις μεγαλύτερες σωματικές απολαύσεις στην ζωή, δηλαδή την συνουσία και την λήψη τροφής/νερού. Ένα απλό παράδειγμα είναι διάφορα φυλλάδια κατά τους δύο Παγκοσμίους Πολέμους, που έδειχναν στην αντίπαλη πλευρά πως ο εχθρός κατείχε άφθονο φαγητό και απολαύσεις ώστε να μειωθεί το ηθικό τους (Linebarger, 2010).

Η κάλυψη των αναγκών οδηγεί στην μείωση της δυσαρέσκειας και την προσωρινή ευχαρίστηση. Τις χρησιμοποιεί ως υποσχέσεις αλλά γνωρίζει πως ο πόνος, ο φόβος και ο τρόμος, έχουν πολύ μεγαλύτερη επιρροή στην ανθρώπινη συμπεριφορά απ’ότι η απόλαυση.

Επειδή στόχος του ψυχολογικού πολέμου είναι η συμμόρφωση του αντιπάλου, αυτό σημαίνει την διαμόρφωση ως προς την πορεία που είναι επιθυμητή (Qualter, 2011). Συνήθως, είναι μια αργή και σταθερή διαδικασία (αν και με την πρόοδο της τεχνολογίας στην ταχύτητα και την μορφή των πληροφοριών αυτό έχει μειωθεί), ή ίσως είναι κάτι εντελώς ξαφνικό και απροσδόκητο, όπως οι δύο ατομικές βόμβες στην Ιαπωνία και τα τρομοκρατικά χτυπήματα.

Τρομοκρατία και Ψυχολογικός Πόλεμος.

Κάθε τρομοκράτης θυσιάζεται στο όνομα του ψυχολογικού πολέμου, εν αγνοία του φυσικά – γιαυτό και είναι χρήσιμος για όσους τον εκμεταλλεύονται (Horgan, 2014). Ο πιο διάσημος τρομοκράτης του κόσμου, ο Σέρβος Πρίντσιπ που δολοφόνησε τον Φερδινάνδο της Αυστρίας και την σύζυγο του, στις 28-06-1914 στο ψευδοκράτος της Βοσνίας, είναι ένα κλασικό παράδειγμα. Θεωρούσε τον εαυτό του Γιουγκοσλάβο εθνικιστή και αποσκοπούσε στην ένωση της Γιουγκοσλαβίας και στην απομάκρυνση της Αυστρίας από την περιοχή (Ferguson, 2007).

Άγαλμα του τρομοκράτη Πρίντσιπ στο Βελιγράδι. 

Φυσικά δεν υπήρξε ποτέ Γιουγκοσλαβικό έθνος με την έννοια του όρου, κάτι που φαίνεται εύκολα διαβάζοντας τον επίσημο τίτλο του κράτους: ‘Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων’. Για τους δικούς του ψυχοπαθολογικούς λόγους, δολοφόνησε τον Αυστριακό ηγέτη, θέλοντας να δώσει ένα μήνυμα, που αποτέλεσε την αφορμή του τέλους της Ευρώπης.  Κάθε μουσουλμάνος τρομοκράτης θέλει να κάνει ακριβώς το ίδιο, να στείλει ένα μήνυμα και να δώσει νόημα στην ανούσια ζωή του.

Ένα κλασικό παράδειγμα της διαφοράς σχεδιαστή και θύματος είναι φυσικά ο Μπιν Λάντεν. Κρυμμένος σε σπηλιές όπου η χαρτογράφηση τους φαίνεται σχεδόν ανούσια, προκαλούσε τους ‘πιστούς’ να επιτεθούν κατά των ‘απίστων’. Πλήθος τρομοκρατών θυσίασαν την ανούσια ζωή τους σκοτώνοντας αθώα θύματα όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στις χώρες τους. Ούτε ένας όμως από αυτούς, δεν σκέφτηκε, γιατί δεν πάει ο ίδιος ο Μπιν Λάντεν να θυσιάσει τον εαυτό του με εκρηκτικά ή οτιδήποτε άλλο, από την στιγμή που είναι ‘βέβαιο’ πως θα πάει στον παράδεισο και θα απολαύσει τις 72 παρθένες που υπόσχεται το Ισλάμ για όσους κάνουν τζιχάντ.

Κρατικός Ψυχολογικός Πόλεμος

‘Ομως, ο ψυχολογικός πόλεμος εφαρμόζεται και από την 'νόμιμη' πλευρά έτσι ώστε να τρομοκρατείται όχι ο εχθρός, αλλά ο πληθυσμός του ίδιου του κράτους. Η παρακάτω πρόσφατη δήλωση υψηλού κυβερνητικού στελέχους στην Ελλάδα είναι αντιπροσωπευτική, όταν αναφέρθηκε σε όσους αρνούνται να δεχθούν λαθρομετανάστες στις περιοχές τους:

‘Εγώ νομίζω ότι σε επίπεδο εθνικό δεν υπάρχει κανένας δήμαρχος ή περιφερειάρχης που θα μπορέσει να σηκώσει το ανάστημά του και να πει ότι ‘στην περιοχή μου δεν μπαίνει κανένας...και γίνεται ο Ορμπάν ή ο Πολωνός πρωθυπουργός της Ελλάδος. Αυτό με συγχωρείται δεν γίνεται αποδεκτό....υπάρχουν πολλοί τρόποι που το Ελληνικό κράτος θα μπορέσει να επιβάλλει ότι δεν μπορεί κάποιοι να αναλαμβάνουν το βάρος και κάποιοι άλλοι όχι’ (5)

Τάδε έφη ο αναπληρωτής ΥΠΕΞ, Βαρβιτσιώτης. Απειλεί όσους τον πληρώνουν πως θα επιβάλλει τις αντιδημοκρατικές απόψεις του με ‘πολλούς τρόπους’. Αλλά ο Βαρβιτσιώτης και η μαλθακή παρέα του, απέναντι στην Τουρκία, τρέχουν να κρυφτούν: ‘Στρατηγική μας να μην ζητηθούν κυρώσεις για την Τουρκία’ (6), δήλωσε ο Βαρβιτσιώτης, διότι εκεί δεν τον παίρνει. Ως γνήσιος συνεχιστής της προηγούμενης κυβερνήσεως, δεν γνωρίζει πως οι χώρες που ανέφερε (Πολωνία και Ουγγαρία) ήταν υπό κομμουνιστική κατοχή πριν τριάντα χρόνια. Συνεπώς, δεν θα ήθελαν να δουν την υποδούλωση των χωρών τους υπό νέα μορφή. 
Η ουσία είναι ότι τέτοιοι άνθρωποι χαμηλού πολιτικού επιπέδου, είναι σε σημαντικές θέσεις και αποτελούν σύμβολα της παρακμής που εφαρμόζουν ψυχολογικό πόλεμο εναντίον των πολιτών που τους πληρώνουν.

Βασικές Προσεγγίσεις

Επειδή στόχος δεν είναι να παρουσιαστεί το τεράστιο θέμα του ψυχολογικού πολέμου με κάθε λεπτομέρεια, θα γίνουν αρκετά περιορισμένες και επίκαιρες αναφορές, έτσι ώστε να μπορεί ο καθένας να τις εντοπίσει.

1. Σοκ και Δέος: είναι από τις πιο γνωστές και αποτελεσματικές τακτικές και αναπτύχθηκε από τους Ullman & Wade (2004) που γράφτηκε το 1996. Μετά την ταπείνωση στο Βιετνάμ και την διάλυση του κομμουνισμού, οι νέες συγκρούσεις έπρεπε να είναι σύντομες και αποτελεσματικές. Για να γίνει αυτό θα πρέπει να διαλυθεί το ηθικό του αντιπάλου, δηλαδή η ψυχολογία του. Η υλοποίηση περιλαμβάνει την μέγιστη ταχύτητα, υπεροπλία, στόχευση λειτουργικών εγκαταστάσεων (όπως πηγές ρεύματος και καυσίμων). Δυστυχώς, αρκετές φορές περιλαμβάνει (ανεπίσημα) και την στόχευση αθώων πολιτών, έτσι ώστε να κοινοποιηθεί το δράμα και να συμμορφωθούν όσοι στηρίζουν ακόμα την αντίπαλη πλευρά. 

Ο Πόλεμος του Κόλπου είναι ταιριαστό παράδειγμα της τακτικής αυτής. Νέα σύγχρονα όπλα χρησιμοποιήθηκαν με αστραπιαία ταχύτητα. Επίσης, μέσα σε τέσσερεις ημέρες μετά την εισβολή στο Ιράκ, επιβλήθηκαν κυρώσεις, με αποτέλεσμα να υπάρξουν τεράστιες ελλείψεις σε φάρμακα και τρόφιμα, ενώ παράλληλα καταστράφηκαν εγκαταστάσεις ρεύματος, νερού και επικοινωνιών.

Αυτά έγιναν όλα μαζί ταυτόχρονα ώστε να διαλυθεί το σθένος, δηλαδή η ψυχολογία του εχθρού (Ullman & Wade, 2004).

Επιπλέον παράδειγμα, είναι η Ναζιστική τακτική του Blitzkrieg (όπως υποδηλώνει και η λέξη ‘κεραυνοβόλος πόλεμος’), με θύματα της τους Πολωνούς και τους Γάλλους, ενώ οι τελευταίοι είχαν μάλιστα οχυρωθεί κατά των Γερμανών.

Χάιντς Γκουντέριαν. Πατέρας του Blitzkrieg

Από την αρχαιότητα, το κατόρθωμα του Αννίβα να διασχίσει τις παγωμένες Άλπεις (κάτι που δεν περίμενε με τίποτα ο εχθρός), ήταν η αρχή του ‘Σοκ και Δέους’ που προκάλεσε στους Ρωμαίους, πόσο μάλλον όταν τους νικούσε στις τεράστιες μάχες, όπως στην μάχη των Καννών αφανίζοντας ολόκληρο τον Ρωμαϊκό στρατό, δηλαδή περίπου 80.000 σύμφωνα με τον Πολύβιο (3.117).

2. Η Βέβαιη υλοποίηση των απειλών: Ο Χίτλερ, στο βιβλίο του που γράφτηκε το 1925, είχε δηλώσει ξεκάθαρα τις προθέσεις του. Η κατάργηση της συνθήκης των Βερσαλλιών, η εξόντωση των Εβραίων, των Πολωνών και των Ρώσων, η εκμετάλλευση των εδαφών τους ως ‘ζωτικό χώρο’, μεταξύ άλλων, είχαν γραφτεί 14 χρόνια πριν ξεσπάσει ο πόλεμος.

Επίσης η Τουρκία έχει διαλέξει αυτήν τη μέθοδο ως προς τους πιο αδύναμους αντιπάλους της. Ανακοινώνει πως θα εισβάλει στην Συρία και το κάνει. Διακηρύσει πως θα κάνει γεωτρήσεις στην Κύπρο και όντως το πράττει. Έτσι δημιουργεί την προσδοκία πως θα κάνει το ίδιο στο Καστελόριζο και την Κρήτη, γιατί όχι και στην αποστολή στρατού στην Λιβύη. Εάν η τεχνική εφαρμοστεί με επιτυχία, τότε ο εχθρός αντί να προετοιμαστεί αναλώνεται με άχρηστες αντιδράσεις ηττοπάθειας, όπως κάνουν σήμερα οι καημένοι που κυβερνούν. Δεύτερον, εάν δεν ακολουθήσει σύγκρουση, τότε κερδίζει στην διπλωματική αναμέτρηση λόγω του ότι διατηρεί πραγματικές τις πιθανότητες για πόλεμο με αποτέλεσμα να τον υπολογίζουν όλα τα κράτη.

Ψυχολογικός πόλεμος και Ψεύδος

Επειδή στον ψυχολογικό πόλεμο η ηθική είναι άλλη μια μεταβλητή ως προς την χρησιμότητα της και όχι μια που επηρεάζει την μορφή του θέτοντας φραγμούς, ο ψυχολογικός πόλεμος χρησιμοποιεί το ψέμμα όπως και την αλήθεια χωρίς διακρίσεις (Linebarger, 2010). Υπάρχουν πολλοί τύποι ψεύδους αλλά θα αναφερθούν λίγα και σχετικά.

Α. Εσωτερικά ψέμματα: Εν καιρό ειρήνης, δεν υπάρχουν εκλογές που να μην βασίστηκαν στο ψέμμα. ‘ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο’, ‘λεφτά υπάρχουν' και το σκίσιμο του μνημονίου είναι απλά παραδείγματα. Όσο μεγαλύτερο το ψέμμα και όσο πιο παράλογο, υπό την μορφή απλών αλλά ουσιαστικά μη κατανοητών λέξεων, τόσο μεγαλύτερη η εφαρμογή του (ΛεΜπον, 2004).

Τεράστιο εσωτερικό ψέμμα είναι και το ‘αξιόμαχο’ του Ελληνικού Στρατού, (χωρίς πολεμική εμπειρία υπό πραγματικές συνθήκες όπως ο Τουρκικός, ο Ρωσικός, ο Ισραηλινός και ο Αμερικανικός Στρατός), αλλά και η διακύρηξη περί της υπερασπίσεως των κυριαρχικών δικαιωμάτων. Απόδειξη του ψεύδους είναι ότι αποφεύγουν την σύγκρουση διότι γνωρίζουν πως θα ηττηθούν με βάση τα σημερινά δεδομένα.

Β. Διακρατικά Ψέμματα: Είναι όσα διαδίδουν κυβερνητικά στελέχη άλλων κρατών μεταξύ τους. Ένα εκπληκτικό παράδειγμα είναι ο Πούτιν όταν ανέλαβε την εξουσία και η Ρωσία ήταν πιο αδύναμη, όπου άφηνε ανοιχτό το ενδεχόμενο για την είσοδο της στο ΝΑΤΟ, βελτιώνοντας παράλληλα τις σχέσεις με την ΕΕ. Έτσι κορόιδεψε την Δύση και κατάφερε να συνάψει εκπληκτικές συμφωνίες στον χώρο της ενέργειας, με αποτέλεσμα σε μεγάλο βαθμό να εξαρτώνται ενεργειακά από την Ρωσία σημαντικές χώρες. Παράλληλα, ως πολιτικός με πρόνοια, αύξησε την στρατιωτική του δύναμη σε τέτοιο σημείο, ώστε να επεμβαίνει στην Ουκρανία και στην Συρία και να νικάει χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες. 
Σε αντίθεση με τους αποτυχημένους πολιτικούς της ΕΕ, ως πρώην πράκτορας της KGB, ξέρει πολύ καλά να ελίσσεται, να μην εμπιστεύεται κανέναν, να είναι εγκρατής και να χτυπάει όταν πρέπει και όπως πρέπει, επειδή έχει εκπαιδευτεί ως προς αυτά. Αξίζει να σημειωθεί πως τα διακρατικά ψέμματα είναι σπανιότερα από τα εσωτερικά (Mearsheimer, 2013).

Γ. Εθνικοί μύθοι: Ο Εθνικός μύθος δεν πρέπει να συγχέεται με τα πραγματικά ιστορικά γεγονότα. Το ψέμμα του εθνικού μύθου αφορά κυρίως την κατάσταση κατά την σύγκρουση και παρουσιάζει ως ανήθικο τον εχθρό, κατασκευάζοντας μια θετική εικόνα για την ίδια χώρα που τον πολεμάει. Ταιριαστό παράδειγμα ο χαρακτηρισμός του Σαντάμ Χουσεϊν ως τυράννου, κακούργου και εγκληματία όταν του επιτέθηκαν οι ΗΠΑ, ενώ πριν συνεργαζόντουσαν χωρίς κανένα πρόβλημα. Φυσικά επιτέθηκαν για την εκμετάλλευση των πετρελαίων του Κουβέιτ και την προβολή δύναμης.

Άλλο παράδειγμα είναι ο Καντάφι στην Λιβύη, όπου μετά από 42 ολόκληρα χρόνια (ανέλαβε την εξουσία το 1969), η Δύση τον ερμήνευσε ως ‘Τύραννο’, με αποτέλεσμα να δολοφονηθεί και να κακοποιηθεί το πτώμα του (με ξίφος στον πρωκτό). 

Ο Ερντογάν εφαρμόζει καθημερινά εθνικούς μύθους. Παρουσιάζει τους πάντες ως εχθρούς στο Τουρκικό κοινό: Έλληνες, Αρμένιοι, Γερμανοί, Άγγλοι, Αμερικάνοι και Εβραίοι, μεταξύ άλλων. Αντίθετα, οι γελοίες Ελληνικές κυβερνήσεις ως φιλελεύθερες στον Διεθνή χώρο δεν πιστεύουν πως υπάρχουν εχθροί. Ποιός είναι σήμερα ο επίσημος εχθρός της Ελλάδος, που να προσεγγίζεται και να παρουσιάζεται από τις κυβερνήσεις ως τέτοιος; Κανένας.

Ψυχολογικός Πόλεμος και το Ηθικό του Λαού

Ο ψυχολογικός πόλεμος φροντίζει πρωτίστως για το ηθικό του λαού του (Linebarger, 2010). Οι θεωρίες του Χίτλερ περί της ανώτερης γερμανικής φυλής (προσέγγιση που μπορεί να έχει απήχηση σε κάθε λαό και σε κάθε άνθρωπο), η προκήρυξη του Στάλιν για τον ‘Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο’ (σε μια ιδεολογία όπου δεν υπάρχουν πατρίδες), και η επίκληση στην ‘Δημοκρατία’ και τα ‘Ανθρώπινα Δικαιώματα’από τις ΗΠΑ, αποσκοπούν στο ίδιο πράγμα, δηλαδή στην τόνωση του ηθικού.

Η κοινή ψυχολογική προσέγγιση είναι η παρουσίαση των ισχυρισμών, μέσω της υπερβολής και της βέβαιης αλήθειας. Αντιθετως, όσο περισσότερο εντρυφεί κάποιος στο αντικείμενο του (οποιοδήποτε και αν είναι αυτό), τόσο περισσότερο συνειδητοποιεί πόσες λίγες απόλυτες και βέβαιες αλήθειες γνωρίζει. Οπότε εκεί επικρατεί σκεπτικισμός, ίσως κάποια διστακτικότητα, ή έστω περισσότερη μελέτη για να υπάρξει βεβαιότητα, δηλαδή η ανάλωση του χρόνου ως προς την επαλήθευση και όχι στην απευθείας υλοποίηση. Αυτό όμως δεν εμπνέει τις μάζες που διψούν για βέβαιες και απόλυτες ‘αλήθειες’. 

Ψυχολογικός Αφοπλισμός και η Μοιραία Αντίδραση

Θα μπορούσαν να αναφερθούν πάρα πολλά στοιχεία και τεχνικές του ψυχολογικού πολέμου. Η ουσία μάλλον έγινε κατανοητή.

Ο Σπένγκλερ (2002) είχε αναφέρει το 1933, πως οι τεράστιες μαζικές στρατιές που εμφανίστηκαν από το 1789 και έπειτα, θα εκλείψουν προς το τέλος του 20ου αιώνα. Αυτές οι στρατιές οφείλονταν στην θέληση για στράτευση της μάζας. Η Γαλλική Επανάσταση, οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι, η Ελληνική Επανάσταση και οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, μεταξύ πλήθος άλλων αναφορών, έγιναν με την θέληση της μεγαλύτερης μερίδας του στρατεύματος. Πίστευαν σε ιδέες και ιδανικά όπου διαμόρφωναν την ψυχολογία τους. Δεν έχει σημασία αν ήταν ‘σωστά’ ή ‘λάθος’, αλλά ότι υπήρχαν.

Προφανώς σήμερα, κανένας δεν είναι τόσο ηλίθιος ώστε να πολεμήσει υπέρ του σημερινού κατεστημένου με την θέληση του. Δηλαδή της ‘Κοινοβουλευτικής Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας’, που επιτρέπει να υπογράφονται εξευτελιστικές ‘συμφωνίες’ με τα Σκόπια, ενώ η πλειοψηφία του ‘λαού’ ήταν και είναι εναντίον. Ούτε ένας δεν θα πολεμήσει για να συνεχίσει να υπάρχει ένας παπαγάλος υπό τον τίτλο του Προέδρου της Δημοκρατίας, για να φλυαρεί υπέρ του ανύπαρκτου Διεθνούς Δικαίου. Κανένας δεν ενδιαφέρεται να πάρει τα όπλα υπέρ ενός καθεστώτος όπου επιβάλει την εγκατάσταση λαθρομεταναστών στην περιοχή του, πόσο μάλλον όταν το ίδιο το καθεστώς απειλεί να επιβληθεί ‘με πολλούς τρόπους’ και τρομοκρατεί όσους αρνούνται.

Σίγουρα όταν γίνει πόλεμος όλο και κάποιους θα μαζέψουν, αλλά είναι δεδομένο πως κανένας δεν θα θέλει. Το βασικότερο και το σπουδαιότερο, είναι ότι ούτε η ίδια η πολιτική ηγεσία θα ήθελε να  πολεμήσει για την διατήρηση του καθεστώτος. Αντίθετα, ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε στείλει τους γιούς του στο μέτωπο και ο Βασιλιάς ήταν Αρχιστράτηγος. Η αξιολύπητη και δειλή στάση φαίνεται και στα λόγια του Πρωθυπουργού από την Κάσο:

‘Είμαστε εδώ πέρα για να επανεπιβεβαιώσουμε την πίστη μας στο Διεθνές Δίκαιο’ (7)

Προφανώς οι κόλακες που του γράφουν τους λόγους δεν γνωρίζουν πως δεν εμπνέουν αυτά τα λόγια και δεν επηρεάζουν κανέναν Έλληνα, πόσο μάλλον όταν μένει στην Θράκη, την Μακεδονία ή στα νησιά.

Φυσικά, αυτά δεν ισχύουν μόνο για την Ελλάδα, αλλά για όλες τις χώρες. Ποιός Γερμανός θα πολεμήσει για την συνέχιση της πολιτικής της Μέρκελ, όπου, μεταξύ άλλων, το 2015 οδήγησε στην εισροή 890.000 λαθρομεταναστών μόνο σε ένα έτος; (8). Υπάρχει κάποιος που θα υπερασπίσει το ‘δικαίωμα’ της Δημάρχου της Κολωνίας, όπου μετά τους μαζικούς βιασμούς στο Κέντρο της Πόλεως από Άραβες, δήλωσε πως οι γυναίκες θα πρέπει να υιοθετήσουν έναν κώδικα δεοντολογίας; Προφανώς όχι.

Η σημερινή κατάσταση βρίσκεται στο στάδιο όπου πλέον, καταργήθηκε ο σεβασμός και η έμπνευση απέναντι στο πολίτευμα και τους νόμους. Έτσι λοιπόν, η Ευρώπη, λόγω της ανίκανης ηγεσίας της, έχει χάσει την αυτοπεποίθηση της. Λαός χωρίς αυτοπεποίθηση είναι αδύνατον να επιβιώσει.
Η μετάβαση από τα συντάγματα και τους νόμους προς τα πρόσωπα έχει ήδη αρχίσει. Όπως οι Ρωμαίοι άρχισαν να ταυτίζονται όλο και περισσότερο με ισχυρούς άνδρες όπως ο Καίσαρας και ο Πομπηίος, και όχι στην έννοια της Ρώμης, της Συγκλήτου και της Republica.
Στην Ρωσία έχει ήδη ολοκληρωθεί από την παρέκβαση της δεκαετίας του 90'. Κανένας που νιώθει Ρώσος δεν ενδιαφέρεται για την δημοκρατία και τα κόμματα. Είναι μαθημένος επί 1000 χρόνια στην απολυταρχία που επιβάλλει η γεωγραφία.
Στην Τουρκία επίσης. Η έννοια της ‘Δημοκρατίας’ είναι ξένη προς την Τουρκική πολιτική ταυτότητα. Όποιος δεν προτιμάει τον Ερντογάν ουσιαστικά θέλει κάποιον άλλο στην θέση του. Το ζητούμενο είναι ποιός θα είναι ο ‘Σουλτάνος’, όχι το εάν η χώρα θα είναι δημοκρατική (και γιατί να είναι εν πάσει περιπτώσει;). Ο Ερντογάν, ο Νταβούτογλου και οι Κεμαλιστές είναι το ίδιο ‘αναθεωρητικοί’.
Η Κίνα, ουσιαστικά δεν επηρεάστηκε ποτέ από 'συντάγματα' και 'κοινωνικά συμβόλαια'. Ο Πρόεδρος Τσι έχει απόλυτη εξουσία, περισσότερη από τον Αμερικανό Πρόεδρο στο εσωτερικό του. Όμως, ακόμα και οι ΗΠΑ έχουν την ίδια τάση. Όπως τονίζει ο γνωστός Αμερικανός Διεθνολόγος Mearsheimer (2018), οι Δημοκρατικοί και οι Ρεπουμπλικανοί, είναι ουσιαστικά το ίδιο: φιλελεύθεροι. Και οι δύο στηρίζουν το ελεύθερο εμπόριο, τα ανοιχτά σύνορα, τους πολυεθνικούς οργανισμούς και την περιορισμένη κυβέρνηση. Ο Τραμπ όμως, είναι ενάντια σε όλα τα προηγούμενα και όσοι τον ψήφισαν, δεν ψήφισαν Ρεπουμπλικανούς αλλά Τραμπ, όχι επειδή τον προτιμούν αντικειμενικά ή τον θεωρούν μεγάλο πολιτικό, αλλά διότι εναντιώνονται στα στοιχεία που αναφέρθηκαν.

Είναι σύμβολα μιας μετάβασης σε ένα πιο αυστηρό και αυταρχικό καθεστώς, ανεξαρτήτως του εάν ονομάζεται δημοκρατία. Ήδη όλα τα καθεστώτα του κόσμου γίνονται όλο και πιο αυταρχικά μέσω των μαζικών ελέγχων της επικοινωνίας των πολιτών. Η διαδικασία αυτή υλοποιείται επειδή αλλάζει η ψυχολογία του κόσμου και επειδή διαμορφώνονται από τον ψυχολογικό πόλεμο που δέχεται από όλες τις πλευρές.

Εν κατακλείδι, έχει χάσει κάποιος ήδη τον πόλεμο, εάν ηττήθηκε στον ψυχολογικό. Αυτό είναι το ουσιαστικό πεδίο μάχης και όποιος θέλει να επιβιώσει πρέπει να είναι νικητής.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Αριστοτέλης.Πολιτικά

Brzezinski, Z. (2012).Strategic vision: America and the crisis of global power. New York: Basic Books.

Daddow, O. J. (2017).International relations theory. London: SAGE.

Durant, W. (1959).Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού. V. Αθήνα: Συροπούλοι

Eysenck, M. W., & Keane, M. T. (2015).Cognitive psychology: a students handbook. London: Psychology Press, Taylor & Francis Group.
Ferguson, N. (2007).Ο Πόλεμος στον Κόσμο. Αθήνα: Ιωλκός

Gelber, H. G. (2009).Κίνα: Ο Δράκος της Ασίας. Αθήνα: Ψυχογιός.

Horgan, J. (2014).The psychology of terrorism. Abingdon, Oxon: Routledge.

Kauppi, M. V., & Viotti, P. R. (1999).International relations theory. London: Allyn &  Bacon.

ΛεΜπον, Γ. (2004).Ψυχολογία των Μαζών. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος

Lieberman,D. (1993).Learning: Behavior and Cognition. 2nd ed. California: Brooks

Linebarger, P. M. A. (2010).Psychological Warfare. Ohio: Coachwhip Publications.

Martin, D. W. (2000).Doing psychology experiments. Belmont, CA: Wadsworth.

Mearsheimer, J. (2013).Why Leaders Lie. New York: OUP

Mearsheimer, J. (2018).The Great Delusion: Liberal Dreams and International Realities. New York: OUP

Πλάτων.Πολιτεία.

Πλάτων.Πολιτικός.

Πολύβιος.Ιστορίαι.

Popper, K. (2002).Popper: the logic of scientific discovery. London: Routledge Classics.

Qualter, T. H. (2011).Propaganda and psychological warfare. Whitefish, MT: Literary Licensing LLC.

Spengler, O. (2002).The hour of decision: Germany and world-historical evolution. London: Routledge.

Spengler, O. (2015).Man and technics: a contribution to a philosophy of life. London: Routledge.

Sterckx, R. (2019).Chinese thought: from Confucius to Cook Ding. London: Pelican.

Ullman, H., & Wade, J. P. (2004).Shock and awe: achieving rapid dominance. Philadelphia: Pavilion Press.

US Army. (2019).S Army Psyop Book 1 - Psychological Operations Handbook: Psychological Operations Fundamentals. Washington: Carlile Media .

Van Norden, B. W. (2011).Introduction to Classical Chinese Philosophy. Indianapolis: Hackett Publishing Co.

Zimring, J. C. (2019).What science is and how it really works. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press.

1) https://www.youtube.com/watch?v=22gjob8yKvw

2) https://www.kathimerini.gr/927021/opinion/epikairothta/politikh/8esmikh-me8odos-h-e3apathsh

και

https://www.kathimerini.gr/973807/opinion/epikairothta/politikh/ypallagma-ths-zwhs 

3) https://www.reporter.gr/Eidhseis/Politikh/414744-Mhtsotakhs-H-oikonomia-epistrefei-se-ischyroys-rythmoys-anaptyxhs

και

https://www.newmoney.gr/roh/palmos-oikonomias/oikonomia/mitsotakis-i-ikonomia-echi-tethi-se-trochia-anaptixis/

4) https://www.youtube.com/watch?v=4HyeJ2C-k1U

5) http://www.freepen.gr/2019/10/blog-post_8335.html

6)https://www.efsyn.gr/node/223560

7) https://www.kathimerini.gr/1057715/gallery/epikairothta/politikh/kyr-mhtsotakhs-apo-thn-kaso-8a-yperaspistoyme-thn-e8nikh-akeraiothta-me-ka8e-meso

8) https://www.dw.com/en/two-years-since-germany-opened-its-borders-to-refugees-a-chronology/a-40327634

9) https://www.independent.co.uk/news/world/europe/mayor-of-cologne-says-women-should-have-code-of-conduct-to-prevent-future-assault-a6798186.html