Κυριακή 8 Δεκεμβρίου 2019

Η Eρμηνεία των Προκλήσεων

Η ιδέα, εκφράζει τις ανάγκες του ατόμου και του περιβάλλοντος του (Lieberman, 1993). Δεν είναι απολύτως ανεπηρέαστη από σημαντικές μεταβλητές όπως το κλίμα, η συναισθηματική κατάσταση, οι προκλήσεις του περιβάλλοντος και η εμπειρία γενικότερα (Καντ, 1976). Εύκολα μπορεί κάποιος να δει την επιρροή που έχει στην δημιουργία ενός στόχου, που είναι ουσιαστικά η αντικειμενικοποίηση της ιδέας ως προς την υλοποίηση της (Kahneman, 2012). Αφού οριοθετηθεί ο στόχος, δημιουργείται η μεθοδολογία που εξετάζει αναλυτικά τα στάδια. Το χάος της υποκειμενικότητας περιορίζει η ορθή ή όχι ερμηνεία του περιβάλλοντος (Klausewitz, 1999). Δεν μπορούν να υλοποιηθούν όλες οι ιδέες (μπορούν όμως να αποπειραθούν), διότι θα πρέπει να προσαρμοστούν στο περιβάλλον, σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Ως εκ τούτου, η ιστορία και η ψυχολογία διδάσκουν πως μια ιδέα δεν επηρεάζεται από το εάν είναι αληθινή ή όχι, αλλά κυρίως από το εάν ανταποκρίνεται στις ανάγκες του περιβάλλοντος και επηρεάζει τον ψυχισμό όσων την πιστεύουν - π.χ. οι μονοθεϊστικές θρησκείες και οι πολιτικές θρησκείες του κομμουνισμού, ναζισμού και του σοσιαλισμού (Λε Μπον, 1998, 2004)
Συνεπώς, πρέπει να υπάρχει ορθή αντίληψη του περιβάλλοντος έτσι ώστε η ιδέα να υλοποιηθεί. Στον χώρο της πολιτκής, για να γίνει αυτό, είναι απαραίτητο να υπάρχει γνώση των κινήτρων της συμπεριφοράς των ανθρώπων, δηλαδή της ψυχολογίας. Παρακάτω, θα φανεί πως η λανθασμένη ερμηνεία των προκλήσεων του περιβάλλοντος και η άγνοια της ψυχολογίας των κινήτρων αποδεικνύεται καταστροφική.

Ένα ταιριαστό παράδειγμα, είναι φυσικά η νόμιμη μετανάστευση και η λαθρομετανάστευση. Η οργανωμένη και νόμιμη μετανάστευση, μπορεί να ευνοήσει  τα κράτη και τις αυτοκρατορίες γενικότερα. Οι μετανάστες μπορούν να προσφέρουν υπηρεσίες σε τομείς με ελλείψεις  όπου χρειάζεται υψηλή εξειδίκευση (όπως η υγεία), αλλά και σε πιο απλές θέσεις εργασίας που δεν καλύπτονται από τον εγχώριο πληθυσμό για πολλούς λόγους (όπως αγροτικές εργασίες). Μόνο στην NHS της Αγγλίας, το 5.5% των εργαζομένων προέρχονται από την ΕΕ, ενώ 13.1% του συνόλου δεν έχουν Βρετανική υπηκοότητα. Όπως επίσης, το 9.5% των Ιατρών είναι από την ΕΕ (1). Φαίνεται λοιπόν ότι το επίπεδο της πολιτικής οργάνωσης μιας χώρας, ελκύει ή όχι. Δηλαδή, επηρεάζοντας τα κίνητρα μέσω ενός διαφορετικού (ευνοϊκού στην συγκεκριμένη περίπτωση) περιβάλλοντος, καθορίζεται η συμπεριφορά.
Λε Μπον
Ο ιδρυτής της κοινωνικής ψυχολογίας, Γουστάβος Λε Μπον (1998, σ258-9) που ασχολήθηκε με την ιατρική, την ανθρωπολογία και την φυσική, μεταξύ άλλων, είχε προειδοποιήσει πριν από περίπου εκατόν είκοσι χρόνια, τι θα γίνει εάν επικρατήσει ο σοσιαλισμός ή οποιαδήποτε παρόμοια νοοτροπία:

Ας υποθέσουμε, ωστόσο, ότι ο σοσιαλισμός θριαμβεύει, συνοδευόμενος από την κολλεκτιβιστική διοίκηση της βιομηχανίας και την εξίσωση των μισθών. Αμέσως, όλοι οι ευφυείς άνθρωποι: Επιστήμονες, καλλιτέχνες, εφευρέτες, πεπειραμένοι εργάτες κ.λ.π.,οι οποίοι δεν ενδιαφέρονται να δούν το ταλέντο τους να αμείβεται με κουπόνια τροφίμων, θα μετανάστευαν προς τις γειτονικές χώρες, οι οποίες θα τους υποδέχονταν με ενθουσιασμό, διότι το ταλέντο διακρίνεται παντού. Επομένως, ο σοσιαλισμός θα βασίλευε σε μια κοινωνία αποτελούμενη από άτομα της πιο χαμηλής μετριότητας.
Φυσικά, για τον κατακτητή που θα ήθελε να κυριεύσει μια τέτοια σοσιαλιστικοποιημένη χώρα, θα ήταν αρκετό να σηκώσει απλώς το μικρό του δαχτυλάκι. Οι σοσιαλιστές θα απαντήσουν ότι αυτό τους είναι αδιάφορο, διότι δηλώνουν όλο και περισσότερο αντιμιλιταριστές και αντιπατριώτες και ότι στα δικά τους μάτια τα αφεντικά, είτε Γάλλοι, είτε Γερμανοί, αντιπροσωπεύουν το ίδιο πράγμα.

Ο Λε Μπον εντόπισε με ακρίβεια τι θα ακολουθούσε διότι συσχέτισε την αιτία με το αποτέλεσμα με επιτυχία. Μάλλον δεν έχει μεγάλη απήχηση το όνομα του σε όσους λαμβάνουν σοβαρές αποφάσεις σήμερα.
Πλήθος ατόμων που δεν έχουν καμία γνώση της ψυχολογίας (άρα και των κινήτρων), όπως και της ιστορίας, ισχυρίζονται, ότι η λαθρομετανάστευση στην Ελλάδα και στην ΕΕ οφείλεται στις πολεμικές συγκρούσεις στην ΜΑ. Πρόσφατα ο Πρωθυπουργός, δήλωσε:
“Η Ελλάδα δεν μπορεί να αντέξει μόνη της το βάρος των μαζικών κινήσεων των ανθρώπων που φεύγουν από τους πολέμους και την καταπίεση ή απλώς αναζητούν ένα καλύτερο μέλλον”. (2)
Ίδιες δηλώσεις έχει κάνει και ο πρώην Πρωθυπουργός (3).  Ένας πρώην Υπουργός του Σύριζα, υπεύθυνος για την μετανάστευση και γυναικολόγος στο επάγγελμα (δηλαδή ολοκληρωτικά άσχετος με την θέση του), δήλωσε:
«Λύση είναι να σταματήσουν οι πόλεμοι. Μιλάμε για την καλύτερη δυνατή διαχείριση όχι για λύση του προβλήματος» (4).
Τέλος, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, μεταξύ άλλων, δήλωσε:
«…κυρίως αν δεν σταματήσει ο πόλεμος στη Συρία, δεν μπορεί να υπάρξει οριστική λύση στο πρόβλημα» (5).
Φαίνεται ότι υπάρχει πλήρης συμφωνία μεταξύ των δύο ‘διαφορετικών’ παρατάξεων. Δηλαδή, ο συλλογισμός αυτός, ισχυρίζεται πως μια καταστροφική κατάσταση όπως ο πόλεμος, οδηγεί στην φυγή εκατομμυρίων εξαναγκάζοντας τους να εγκατασταθούν αλλού. Ο συλλογισμός, είναι φυσικά η 'αρχή του αποχρώντος λόγου’ που αναλύθηκε πρώτα από τον Αριστοτέλη και φυσικά από τον Σοπενχάουερ (2013), μεταξύ άλλων. Φυσικά, αυτοί ήξεραν το αντικείμενο τους. Δηλαδή, η απλή και θεμελιακή προσέγγιση κάθε επιστήμης, η σχέση αιτίας-αποτελέσματος. Η αιτία, προκαλεί το αποτέλεσμα. Άρα όπου Α (αιτία) τότε Β (αποτέλεσμα). Οπότε, εάν μετατρέψει κάποιος το Α, τότε δεν θα δημιουργεί την κατάσταση Β, αλλά κάποια άλλη, μια Γ.  
Σοπενχάουερ (1788-1860). Μέγας μελετητής της λογικής.

Για να φανεί εάν ο συλλογισμός των πολιτικών είναι ορθός, πρέπει να εξεταστεί η διαχρονικότητα του. Πόλεμοι γινόντουσαν από πάντα στην ιστορία και ειδικά στην ΜΑ. Για να είναι ορθός, σημαίνει ότι θα ίσχυε και στο παρελθόν, όχι αποκλειστικά στο πολύ μακρινό, αλλά και στο πιο πρόσφατο. 

Η ενοποίηση της Σαουδικής Αραβίας κράτησε 30 έτη (1902-32) και είχε τουλάχιστον 8.000 νεκρούς (Rasheed, 2010). Παρόλαυτα, ο πληθυσμός δεν μετακόμισε στην Ευρώπη. Ο Α ΠΠ’ στην ΜΑ επηρέασε τουλάχιστον 7 χώρες, πέθαναν περίπου 3.000.000 Τούρκοι από τις συγκρούσεις και τουλάχιστον 2.000.000 Πέρσες από λιμό (Faulkner, 2016; Ferguson, 2006). Πάντως, δεν εγκαταστάθηκαν στην Ευρώπη, ούτε καν στην Ελλάδα. Η σύγκρουση Κούρδων-Ιρακινών άρχισε το 1919, δηλαδή διαρκεί εδώ και έναν αιώνα (Tripp, 2007). Όμως, μόνο τα τελευταία χρόνια υπάρχει μαζική λαθρομετανάστευση. Το 1920 έγινε ο Γαλλο-Συριακός πόλεμος με περίπου 5.000 νεκρούς (Norwich, 2018; Mchugo, 2015). Ούτε και εδώ η κατάσταση οδήγησε στα σημερινά αποτελέσματα. Έπειτα, το 1920 έγινε εξέγερση κατά της Μεγάλης Βρετανίας από το ψευδοκράτος του Ιράκ, που δημιούργησαν οι ίδιοι (James, 1994). Άλλο ένα παράδειγμα που δείχνει πως ο πόλεμος δεν οδήγησε σε λαθρομετανάστευση. Το 1925-27 η Συρία και ο Λίβανος ξεσηκώθηκαν κατά των Γάλλων και υπήρξαν 9.000 νεκροί τουλάχιστον (Norwich, 2018). Ούτε εδώ η κατάσταση οδήγησε σε μαζική εισβολή Σύρων στην Γαλλία και την Ευρώπη. Το 1934 έγινε ο πόλεμος Σαουδικής Αραβίας- Υεμένης, όμως ούτε εδώ δεν υπήρξε φυγή του πληθυσμού (Rasheed, 2010). Το 1937 οι Αλεβήδες ξεσηκώθηκαν κατά της Τουρκίας και πέθαναν περίπου 50.000 (Ferguson, 2006). Δεν υπήρξαν παρόμοιες συνέπειες με τις σημερινές, ούτε είδε κανείς τα νησιά της Ελλάδος να γεμίζουν με Αλεβήδες.
Το 1936-39, επί Βρετανικής Αυτοκρατορίας ξέσπασε μεγάλη εξέγερση Αράβων (‘Παλαιστίνιων’) εναντίον των Άγγλων και  κυρίως, της Εβραϊκής μετανάστευσης στην περιοχή (James, 1994). Εντούτοις, ούτε η Αγγλία γέμισε Άραβες παράνομα, ούτε η Χιτλερική Γερμανία όπως σήμερα. Αξίζει να σημειωθεί πως ο Χίτλερ είχε άριστες σχέσεις με τους Παλαιστίνιους  λόγω του κοινού εχθρού. Εάν ίσχυε όμως ο συλλογισμός των προηγουμένων, θα έπρεπε να είχε γίνει το αντίθετο.
Το μέτωπο της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής  στον Β’ ΠΠ με χώρες όπως η Λιβύη και η Τυνησία, είναι μάλλον γνωστό (Farago, 2005). Παρόλαυτα, ενώ καταστράφηκαν κυριολεκτικά χώρες όπως η Λιβύη, δεν υπήρξε μαζική μετακόμιση Λίβυων στην Ελλάδα, την Ιταλία και την Ευρώπη.
Το 1948 η πλειοψηφία του Αραβικού κόσμου επιτέθηκε στο Ισραήλ με στόχο να το αφανίσει, αλλά δεν τα κατάφφερε. Πάλι δεν υπήρξε μαζική φυγή προς την Ευρώπη.
Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενη ανάρτηση, η δημιουργία του Πακιστάν και η σύγκρουση με την Ινδία μετά τον Β' ΠΠ, είχε ως αποτέλεσμα εκατομμύρια νεκρούς. Όμως, δεν υπήρξε καμία μαζική μετανάστευση Πακιστανών και Ινδών στα Ελληνικά νησιά.
Το 1956 έγινε η κρίση του Σουέζ με απώλειες περίπου 3.000 Αιγυπτίων (Marr, 2004). Πάντως, ο Αιγυπτιακός πληθυσμός δεν μετακόμισε στην Ευρώπη. Ο εμφύλιος της Υεμένης (1962-70) με τουλάχιστον 150.000 νεκρούς, δεν οδήγησε σε μαζική λαθρομετανάστευση (Hourani, 2017). Έπειτα, όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενη ανάρτηση, ο πόλεμος Ιράν-Ιράκ (1980-88), όπου οι ΗΠΑ στήριξαν τον Σαντάμ, είχε ως αποτέλεσμα τουλάχιστον 1.000.000 θανάτους. Ούτε εδώ όμως ακολούθησε μαζική εισβολή στα νησιά.

Αυτά είναι γεγονότα και ισχύουν απόλυτα. Θα μπορούσαν να αναφερθούν περισσότερα από τα δεκαπέντε παραδείγματα. Ως αποτέλεσμα, μπορεί κάποιος εύκολα να απορρίψει τις ηλιθιότητες των προηγουμένων που στοχεύουν αποκλειστικά στην εντύπωση της στιγμής και στην επίκληση του συναισθήματος. Οι απλοϊκές εξηγήσεις στα σοβαρά –δηλαδή ζωτικά – ζητήματα, δεν βοηθούν. Θα έπρεπε να προσλάβουν ανώτερους λογογράφους. Εάν ίσχυε ο συλλογισμός τους, τότε θα υπήρχε το ίδιο πρόβλημα και σε μη Ευρωπαϊκές χώρες, κυρίως στις γειτονικές όπως το Ισραήλ, ή έστω σε πιο κοντινές, σαν την Σαουδική Αραβία και το Κατάρ.
Ίσως όμως το καλύτερο παράδειγμα που καταρρίπτει πλήρως τον συλλογισμό τους είναι το εξής. Πρόσφατα στα Διαβατά Θεσσαλονίκης μαχαιρώθηκαν διάφοροι Αφγανοί. Το Αφγανιστάν μοιράζεται χερσαία σύνορα με την 2η (και σύντομα 1η) οικονομία του κόσμου, την Κίνα. Πράγματι τα σύνορα τους δεν είναι ότι ευκολότερο να διασχίσει κανείς. Όμως, η Καμπούλ απέχει από την Θεσσαλονίκη περίπου 5000 χιλιόμετρα. Εύλογα λοιπόν αναρωτιέται κανείς γιατί δεν πάνε στην γειτονική χώρα με τόσες θέσεις εργασίες και ταξιδεύουν τουλάχιστον 5000 χιλιόμετρα για να βρεθούν στα Διαβατά Θεσσαλονίκης, επιθυμώντας να εγκατασταθούν στην Γερμανία ή την Γαλλία.
Ο λόγος είναι απλός. Εάν κάποιος εισβάλει παράνομα στην Κίνα, θα αντιμετωπίσει τις συνέπειες του νόμου, δηλαδή την άμεση απέλαση του ή τον εγκλισμό του σε στρατόπεδα συγκεντρώσεως που υπάρχουν στο Ξινγιάνγκ (6). Οι Κινέζοι, ενδιαφέρονται πρωτίστως να διατηρήσουν τον τεράστιο πολιτισμό τους. Σε αντίθεση με τους Ινδούς, οι Κινέζοι δεν έχουν φυλετικό σύστημα που να βασίζεται σε κάστες. Άρα, δεν μπορεί κάποιος να τους κατηγορήσει με τα σύγχρονα Δυτικά (δηλαδή μειοψηφικά) κριτήρια του ρατσισμού, μεταξύ άλλων. Έχουν όμως πολιτιστικά κριτήρια. Για να διατηρηθεί ο πολιτισμός, επιβάλλεται να φυλάσσονται τα σύνορα αυστηρότατα, να εισέρχονται ως ευπρόσδεκτοι όσοι προσκαλούνται και χρειάζονται στην χώρα, όπως οι εκατοντάδες χιλιάδες Δυτικών και άλλων αναπτυγμένων κοινωνιών.
Επιπλέον, το Αφγανιστάν έχει ουσιαστικά χερσαία σύνορα με την Ινδία (μέσω της Τζαμού/Κασμίρ), την 5ή οικονομία του κόσμου σύμφωνα με το ΔΝΤ (7). Οπότε, τίθεται το ερώτημα γιατί δεν πάνε στην Ινδία και ταξιδεύουν τουλάχιστον 5000 χιλιόμετρα για να έρθουν στην Ευρώπη. Φαίνεται πως δεν υπάρχουν κίνητρα για παράνομους στην Ινδία. Τέλος, το Αφγανιστάν έχει χερσαία σύνορα με το Πακιστάν. Το Πακιστάν, μια πυρηνική δύναμη, σύμφωνα με το ΔΝΤ είναι στην 42ή θέση σε ΑΕΠ, ενώ η Ελλάδα στην 50η. (8) Οι Πακιστανοί όμως δεν έχουν κίνητρα για τους παράνομους, αλλά αντικίνητρα επειδή θα εφαρμοστεί ο νόμος.
Ο συλλογισμός τους καταρρέει επίσης από το γεγονός, πως οι περισσότερες από αυτές τις χώρες, δεν είναι σε άσχημη οικονομική κατάσταση. Σύμφωνα με το ΔΝΤ, σε ΑΕΠ, η Ινδονησία είναι 16η, η Νιγηρία 27η, το Μπαγκλαντέζ 39ο, το Ιράκ 49ο (1 σκάλα πάνω από την Ελλάδα), η Αλγερία 53η και το Μαρόκο 58ο. Εννοείται, ότι αυτές οι χώρες δεν είναι σε εμπόλεμη κατάσταση. Δεν υπάρχει μέτωπο στην Ινδονησία, ούτε στο Μαρόκο. 
Αντίθετα, η ΕΕ προσφέρει χρήματα και στέγαση με αποτέλεσμα όχι να λύνει, αλλά να αυξάνει το πρόβλημα. Η λύση ενός προβλήματος δημιουργεί το πλαίσιο για την παρουσίαση ενός νέου προβλήματος.

Έτσι λοιπόν, το νέο σχέδιο που έχει ανακοινωθεί επίσημα από την κυβέρνηση, είναι η ‘μεταφορά’ τους στην ενδοχώρα, με κέντρα ‘προσωρινής κράτησης’ μέχρι – τάχα - να αποχωρήσουν. Μάλιστα, υπεύθυνος για την μεταφορά των ‘προσφύγων’ (δηλαδή και των Μαροκινών που δεν έχουν πόλεμο;), είναι ένας πρώην ‘Στρατηγός’, ονόματι Στεφανής. Η εικόνα του προωθείται με άρθρα γραμμένα από κόλακες τελευταίας κατηγορίας (9).
Πράγματι, μόνο σε μια μέρα του Νοεμβρίου κατέφθασαν 256 στην Λέσβο και 223 σε άλλες νήσους, δηλαδή 479 σε μια μέρα (10). Εάν συνεχιστεί αυτός ο ρυθμός (χωρίς αποτρεπτική δύναμη και αντικίνητρα είναι δεδομένο), οι αριθμοί θα είναι: 3353 την εβδομάδα, 13.412 τον μήνα, 160.944 τον χρόνο, 321.888 σε δύο χρόνια, 804.720 σε μια πενταετία και 1.609.440 σε μια δεκαετία. Στον υπολογισμό αυτό, εξαιρούνται όσοι εισβάλλουν από τον Έβρο. Η καταστροφή οφείλεται στο ότι δεν υπάρχουν αντικίνητρα, διότι δεν υπάρχει ορθή ανάλυση των προκλήσεων του περιβάλλοντος.
Έτσι λοιπόν, ο ΕΣ, που σύμφωνα με κάθε κυβέρνηση έχει ‘υψηλό φρόνημα’ και είναι ‘αξιόμαχος’ (θα γελοιοποιηθεί αυτό σύντομα), συμμετέχει στην κατάσταση. Οποιοσδήποτε φυσιολογικός άνθρωπος θα περίμενε να επέμβει ως προς την αποτροπή του προβλήματος, ως αντικίνητρο, δηλαδή να ασχοληθεί με την φύλαξη των συνόρων. Υποτίθεται πως γιαυτό πληρώνονται. Αντίθετα, ο ΕΣ, θα δώσει 1.400.000 Ευρώ για τους ‘πρόσφυγες’ (χωρίς να έχει κάνει κάποια ταξινόμηση):

«Εκτός της προμήθειας των 5.000 κρεβατιών και στρωμάτων, συνολικής δαπάνης 861.800 ευρώ, με τις ίδιες άμεσες διαδικασίες και με εντολή του υπαρχηγού ΓΕΣ, θα υλοποιηθεί και η προμήθεια 15.000 κλινοσκεπασμάτων, 5.000 μαξιλαριών, 5.000 μαξιλαροθηκών και 5.000 υπνόσακων. Η σχετική δαπάνη ανέρχεται σε 558.000 ευρώ ενώ όλα τα παραπάνω είδη θα παραδοθούν εντός μηνός στο 2ο Τάγμα Υλικού, στο στρατόπεδο “ΜΑΧΑΙΡΑ” στον Αυλώνα»  (11).

Προφανώς, πότε στην ανθρώπινη ιστορία δεν υπήρξε στρατός που να ‘φροντίσει’ για όσους μπαίνουν παράνομα σε μια χώρα. Βεβαίως, τα χρήματα αυτά τα έχει πληρώσει ο Έλληνας φορολογούμενος, με σκοπό να ωφελήσουν τον ίδιο και την χώρα. Άραγε, έχει κάνει τέτοια κινητοποίηση ο ‘αξιόμαχος’ ΕΣ για τους Έλληνες άστεγους; 
Κάποτε, ο Πάγκαλος δήλωσε πως ο στρατός και η αστυνομία ‘δεν παράγουν τίποτα’, με αποτέλεσμα να υπάρξουν αρκετές αντιδράσεις (12). Πλεόν, όχι μόνο δεν παράγουν τίποτα, αλλά συνεισφέρουν ενεργά στην καταστροφή, διότι αυξάνουν τα κίνητρα και όχι τα αντικίνητρα, προκαλώντας χλευασμό και όχι φόβο και σεβασμό όπως κάθε σοβαρός στρατός στον κόσμο. Όλα αυτά, γίνονται την ίδια ώρα όπου η Τουρκία επεκτείνεται εις βάρος της Κρήτης, της Κύπρου και του Καστελόριζου, μεταξύ άλλων. Το μόνο που καταφέρνει ο Στεφανής, ο ΕΣ και η κατάντια τους, είναι να γραφτούν στην ιστορία ως παράδειγμα προς αποφυγήν, γελοιότητας και αναξιότητας. Βέβαια, είχε προειδοποιήσει ο Θουκυδίδης (Β. 42) τους αναγνώστες του:

 ‘Ελάχιστοι είναι οι Έλληνες, των οποίων τα έργα είναι αντάξια με το δημόσιο εγκώμιό τους’.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Αριστοτέλης.Όργανον
Καντ, Ι. (1976).Κριτική του Καθαρού Λόγου. Ι. Αθήνα: Παπαζήσης
Klausewitz, K. (1999).Περί του Πολέμου. Αθήνα: Βάνιας           
Farago, L. (2005).Patton: ordeal and triumph. Yardley, Penn.: Westholme.
Faulkner, N. (2016).Lawrence of Arabias war: the Arabs, the British and the remaking of the Middle East in Wwi. New Haven: Yale University Press.
Hourani, A. (2017.Η Ιστορία του Αραβικού Κόσμου. Αθήνα: Ψυχογιός
James, L. (1994).The rise and fall of the british empire. London: Abacus.
Θουκυδίδης.Ιστορίαι.
Kahmeman, D. (2012).Thinking Fast and Slow. New York: Penguin
Λε Μπον, Γ. (1998).Πολιτική Ψυχολογία. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος
Λε Μπον, Γ. (2004).Ψυχολογία των Μαζών. Θεσσαλονίκη: Ζήτρος
Lieberman, D. A. (1993).Learning: Behavior and Cognition. ITP: California
Marr,A. (2007).A History of Modern Britain. London: Macmillan
McHugo, J. (2015).Syria: a recent history. London: Saqi Books.
Norwich, J. J. (2018).France: a history: from Gaul to De Gaulle. London: John Murray.
Rasheed, M. A.-. (2010).A history of Saudi Arabia. Cambridge: Cambridge University Press.
Σοπενχάουερ, Α. (2003).Περί της Τετραπλής Ρίζας του Αποχρώντος Λόγου. Αθήνα: Κάκτος
Tripp, C. (2007).A history of Iraq. Cambridge: Cambridge University Press.

1) https://researchbriefings.parliament.uk/ResearchBriefing/Summary/CBP-7783
2) https://www.insider.gr/eidiseis/politiki/122366/mitsotakis-apo-oie-i-ellada-den-mporei-na-antexei-moni-tis-metanasteytiko
4) Πηγή: https://www.skai.gr/news/politics/mouzalas-gia-prosfygiko-i-lysi-einai-na-stamatisoun-oi-polemoi
5) https://www.newsbeast.gr/politiki/arthro/2188680/pavlopoulos-an-den-stamatisi-o-polemos-sti-siria-den-tha-iparxi-lisi-sto-prosfigiko
8) ό.π.